Podsumowanie

Osobowość jest przedmiotem ludzkich badań od ponad 2000 lat. Uważa się, że ich pionierem był Hipokrates. Wśród nieco bardziej współczesnych podejść znajduje się psychodynamiczna teoria Freuda, według której na osobowość mają wpływ doświadczenia z dzieciństwa. W reakcji na nią powstały kolejne teorie, między innymi humanistyczna, biologiczna i kulturowa oraz uczenia się i cech.

Zygmunt Freud uważany jest za ojca pierwszej wszechstronnej teorii osobowości. Był pionierem, odkrył, że gros ludzkiej aktywności umysłowej zachodzi poza naszą świadomością. Zaproponował podział osobowości na trzy obszary: id, ego i superego, gdzie zadaniem ego jest równoważyć popęd agresji i przyjemności id oraz zasady superego. Stworzył również koncepcję rozwoju osobowości poprzez różne fazy psychoseksualne. Każda faza to przyjemność pochodząca z innej strefy erogennej oraz inne konflikty rozwojowe. Nieskuteczne rozwiązanie konfliktu w danej fazie prowadzi do powstania fiksacji i pojawienia się niezdrowych cech osobowości. Przejście przez wszystkie fazy i wykonanie zadań rozwojowych związanych z każdą z nich kształtuje zdrowego dorosłego człowieka.

Neofreudyści to grupa psychologów, których prace opierały się na koncepcjach Zygmunta Freuda. Zgadzali się z nim, że w rozwoju osobowości liczą się doświadczenia z dzieciństwa, lecz minimalizowali wagę seksualności, koncentrowali się za to na wpływie środowiska i czynników kulturowych. Do wybitnych neofreudystów należą m.in. Alfred Adler, Carl Gustav Jung, Erik Erikson i Karen Horney. Ich koncepcje są obecnie poddawane ostrej krytyce, gdyż pochodzą bardziej z dziedziny filozofii niż twardych badań naukowych. Na przykład wnioski Junga dotyczące istnienia zbiorowej nieświadomości bazują na mitologii, legendach, marzeniach sennych i sztuce. Ponadto, podobnie jak Freud w przypadku teorii psychoanalitycznej, tak i freudyści budowali swoje teorie osobowości w oparciu o informacje kliniczne pochodzące od ich własnych pacjentów – co sprawia, że nie bazowali na obiektywnych danych.

Według teoretyków behawioralnych na kształt osobowości wpływają wzmocnienia i konsekwencje pojawiające się pod wpływem zachowań w środowisku zewnętrznym. Ludzie zachowują się w sposób spójny, wynikający z tego, czego się wcześniej nauczyli. Wybitny behawiorysta Burrhus Frederic Skinner uważał, że jednostki wykazują się spójnymi wzorcami zachowań, ponieważ rozwinęły skłonności do określonych reakcji. Walter Mischel koncentrował się na wpływie osobistych celów na proces samoregulacji. Albert Bandura mówił, że środowisko jednostki może determinować jej zachowanie, ale i sama jednostka może jednocześnie wpływać na środowisko swoimi myślami i czynami, co nazywa się wzajemnym determinizmem. Podkreślał również wagę uczenia się przez obserwację innych. Uważał, że ten rodzaj uczenia się odgrywa rolę w procesie kształtowania się osobowości. Rozwijał też koncepcję poczucia własnej skuteczności, to jest wiary we własne umiejętności. Natomiast Julian Rotter wprowadził pojęcie poczucia umiejscowienia kontroli, które odnosi się do ludzkich przekonań na temat mocy sprawczej, jaką mają we własnym życiu. Jego zdaniem poczucie umiejscowienia kontroli rozciąga się na kontinuum od wewnętrznego do zewnętrznego.

Psychologowie reprezentujący podejście humanistyczne - Abraham Maslow i Carl Rogers - koncentrowali się na potencjale wzrostu zdrowych ludzi, gdyż uważali, że ludzie po prostu pragną osiągnąć samorealizację. Zarówno koncepcje jednego, jak i drugiego badacza przyczyniły się do lepszego zrozumienia Ja. Podkreślali oni wagę wolnej woli i samostanowienia, a także pragnienie każdego człowieka do stania się najlepszą możliwą wersją siebie.

Teorie cech osobowości starają się wyjaśnić ludzką osobowość poprzez identyfikowanie stabilnych i charakterystycznych cech i zachowań. Hołdujący im badacze zidentyfikowali ważne wymiary osobowości. Pięcioczynnikowy model osobowości jest najpowszechniej uznawaną i stosowaną teorią cech. Do tych pięciu czynników, które występują na skali, należą: otwartość, sumienność, ekstrawersja, ugodowość i neurotyzm.

Wzajemne relacje między genami, środowiskiem i cechami osobowości nadal nie są w pełni poznane. Niektóre z aspektów osobowości w dużej mierze wynikają z genetyki, jednakże czynniki środowiskowe (na przykład interakcje w rodzinie) oraz proces dojrzewania mogą wpływać na sposoby ekspresji dziecięcej osobowości. Badacze obecnie potrafią wykazać, że odziedziczalność cech osobowości wynosi 30–60%. Ponieważ dominuje przekonanie, że na cechy osobowości wpływają nie tyle pojedyncze geny, co wzajemne oddziaływanie ze sobą wielu fragmentów genów, obecnie mówi się o ukrytej odziedziczalności. Poznanie współczynnika faktycznej odziedziczalności jest jeszcze przed nami.

Kultura, w której żyjesz, jest jednym z najważniejszych czynników środowiskowych wpływających na kształt osobowości. Zachodnie koncepcje osobowości mogą nie mieć zastosowania w innych kulturach, a badania wskazują na to, że nasilenie cech osobowości ma między innymi podłoże kulturowe. Kultury indywidualistyczne i kolektywistyczne kładą nacisk na inne wartości podstawowe. Przedstawiciele kultur indywidualistycznych za ważne uważają niezależność, rywalizację i osobiste osiągnięcia, zaś mieszkańcy obszarów uważanych za kultury kolektywistyczne cenią sobie harmonię, szacunek i przedkładają potrzeby grupy ponad potrzeby indywidualne. Do badania osobowości w kontekście kulturowym można wykorzystywać trzy różne podejścia: kulturowo-porównawcze, autochtoniczne i połączone, wykorzystujące elementy dwóch pozostałych.

Alexander Thomas i Stella Chess wyodrębnili dziewięć cech temperamentu u dzieci (1977): aktywność, rytmiczność, zbliżanie się–wycofywanie, łatwość przystosowania, próg reagowania, siła reakcji, jakość nastroju, roztargnienie, zakres uwagi i wytrwałość. Na ich podstawie zidentyfikowali trzy dziś już uznawane za klasyczne typy temperamentów u dzieci: łatwy, trudny i wolno rozgrzewający się. Według teorii RTT opracowanej przez Jana Strelaua temperament reguluje zachowanie w dwóch aspektach: energetycznym i czasowym. Charakterystyka energetyczna obejmuje cechy przejawiające zdolność gromadzenia i rozładowywania energii przez jednostkę. Charakterystyka czasowa natomiast opisuje zdolność szybkiej zmiany zachowań. W tym kontekście temperament pełni funkcję regulacyjną jednostki, moderując sytuacje, jej stymulacje oraz zachowania.

Testy osobowości to narzędzia opracowane w celu oceny osobowości. Ich założenia bazują głównie na niezmienności cech osobowości. Jednakże należy pamiętać, że ich wykorzystanie ma swoje ograniczenia. Można wykorzystywać je do wielu celów, między innymi do diagnozowania problemów psychologicznych lub oceny kandydatów na pracowników lub na studia. Istnieją dwa typy testów osobowości: inwentarze osobowości, w których osoby badane dokonują samooceny, oraz testy projekcyjne. Test MMPI jest jednym z najpopularniejszych inwentarzy osobowości, w którym kilkaset stwierdzeń trzeba ocenić jako prawdziwe lub fałszywe. Na podstawie odpowiedzi tworzony jest kliniczny profil osoby badanej. Testy projekcyjne wykorzystują nieoczywiste obrazy lub inne nieoczywiste bodźce, by wydobyć nieświadome lęki, pragnienia i konflikty wewnętrzne. Przykładami testów projekcyjnych są: test plam atramentowych Rorschacha, test apercepcji tematycznej (TAT), test uwspółcześnionych tematów odnoszących się do osób czarnoskórych (C-TCB). Oba typy testów mają swoje wady i zalety. Tradycyjne testy inwentarzowe obarczone są sporym błędem wynikającym z aprobaty społecznej, związanym ze stosowaniem pytań samoopisowych. Testy projekcyjne natomiast nie ujawniają trwałych właściwości diagnostycznych ze względu na fakt, że uruchamiają dostępne w danym czasie skojarzenia, a nie trwałe konstrukty. Dlatego też przy diagnozie osobowości nie stosuje się jednej metody diagnostycznej.