11.3 Neofreudyści: Adler, Erikson, Jung i Horney

Alfred Adler

Alfred Adler (1870-1937), współpracownik Freuda i pierwszy przewodniczący Wiedeńskiego Towarzystwa Psychologicznego (zamkniętego kręgu znajomych Freuda) był również pierwszym teoretykiem z tego grona, który przedstawił inne niż freudowskie ujęcie teorii osobowości (Ilustracja 11.8). Stworzone przez niego podejście psychologiczne zwane psychologią indywidualną (adleryzmem) (ang. individual psychology) koncentruje się na potrzebie kompensowania poczucia niższości. Adler jest również autorem koncepcji kompleksu niższości (ang. inferiority complex⁠) powiązanego z brakiem poczucia wartości jednostki i jej niemożnością osiągnięcia standardów narzuconych przez inne osoby lub społeczeństwo (Adler, 1937, 1956). Idea poczucia niższości jest najważniejszą koncepcją Adlera odróżniającą jego podejście od podejścia Freuda. Uczeń nie podzielał poglądów mistrza dotyczących roli popędów w kształtowaniu działań człowieka. Za główny motor napędowy ludzkich działań uważał dziecięce doświadczenie poczucia niższości i chęć pokonania go (Adler, 1930, 1961). Dążenie to, jego zdaniem, jest źródłem motywacji dla naszych myśli, emocji i zachowań.

Ilustracja 11.8 Alfred Adler zaproponował koncepcję kompleksu niższości.

Adler dużą wagę przykładał również do relacji społecznych, postrzegając rozwój dziecka w kategorii rozwoju społecznego, a nie do proponowanych przez Freuda faz psychoseksualnych. Skupiał się na więziach łączących ludzi jako gatunek i potrzebie działania mającego na celu poprawę życia społeczności. Pisał: „Szczęście ludzkości zależy od wspólnej pracy, od życia w taki sposób, by każdy człowiek stawiał przed sobą cel pracy dla wspólnego dobra” (Adler, 1964, s. 255), a główny cel psychologii definiował jako „rozpoznanie równych praw i godności jednostek” (Adler, 1961, s. 691).

W zgodzie z tym tokiem myślenia zidentyfikował trzy podstawowe zadania społeczne, które stoją przed każdym człowiekiem: zawodowe (kariera, praca), społeczne (przyjaźnie) i uczuciowe (znalezienie partnera odpowiedniego do długotrwałej relacji opartej na miłości). W przeciwieństwie do Freuda, który koncentrował się na seksualnych motywach ludzkiego działania, Adler w rozwoju człowieka podkreślał potrzeby społeczne, jak również raczej świadomą niż nieświadomą motywację, gdyż te trzy wymienione powyżej zadania są powszechnie znane i realizowane przez ogół ludzi. Nie oznacza to oczywiście, że całkowicie odrzucał istnienie procesów nieświadomych, po prostu świadomość działań była wiodącym czynnikiem jego koncepcji.

Znacznym wkładem Adlera do teorii osobowości była jego koncepcja kolejności narodzin. Zasugerował, że najstarsze dzieci w rodzinie, które po początkowym okresie niepodzielnej uwagi rodziców muszą się nią podzielić z młodszym rodzeństwem, kompensują jej brak, kładąc nadmierny nacisk na osiągnięcia i perfekcję. Najmłodsze dzieci natomiast często są rozpieszczone, a środkowe dostają okazję do minimalizowania negatywnej dynamiki zachodzącej między najstarszymi i najmłodszymi. Pomimo ogromnej popularności, jaką cieszy się koncepcja kolejności urodzenia Adlera, badania nie potwierdzają zasadności tej hipotezy.

Erik Erikson

Erik Erikson (1902-1994) poznał córkę Freuda, Annę Freud, gdy zrezygnował ze studiów w akademii sztuk pięknych. To właśnie ona zachęciła go do pójścia w kierunku psychologii. Erikson w 1933 roku uzyskał dyplom Wiedeńskiego Instytutu Psychoanalitycznego i, pod wpływem nasilającego się w Europie nazizmu, w tym samym roku wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. W późniejszym okresie swojej kariery – co już wiesz z rozdziału [link]Co to jest psychologia rozwojowa? – Erikson zaproponował teorię psychologiczną, według której osobowość jednostki rozwija się przez całe jej życie, a nie jak twierdził Freud, tylko w dzieciństwie. W swoim podejściu podkreślał wagę relacji społecznych istotnych w każdym okresie rozwoju i, podobnie jak inni neofreudyści, traktował popędy seksualne jako mniej istotne. Zidentyfikował osiem etapów rozwoju i zachodzące na nich konflikty lub zadania rozwojowe (Tabela 11.2). Rozwój zdrowej osobowości oraz poczucie kompetencji zależy wg niego od pomyślnego ukończenia wszystkich etapów.

Carl Gustav Jung

Carl Gustav Jung (1875-1961) był szwajcarskim psychiatrą i protegowanym Freuda, twórcą teorii, którą sam nazwał psychologią analityczną (ang. analytical psychology). Koncentruje się ona na równoważeniu przeciwstawnych sił: nieświadomych i świadomych myśli i doświadczeń. Według Junga dojrzały człowiek nieprzerwanie uczy się, jak stawać się świadomym nieświadomych elementów psyche i integrować je ze świadomością. Proces ten zachodzi głównie w drugiej połowie życia.

Ilustracja 11.9 Carla G. Junga interesowało odkrywanie zbiorowej nieświadomości.

Rozstanie Junga z Freudem spowodowane było brakiem zgody w dwóch kwestiach. Po pierwsze, podobnie jak Adler i Erikson, Jung nie uważał popędów seksualnych za główne źródło motywacji zachowań jednostki. Po drugie, choć zgadzał się z Freudem w kwestii istnienia indywidualnej nieświadomości, uważał, że istnieje również zbiorowa nieświadomość i nią przede wszystkim się zajmował.

Zbiorowa nieświadomość (ang. collective unconsciousness) to uniwersalna wersja indywidualnej nieświadomości, zawierająca wzorce psychiczne lub ślady pamięciowe wspólne wszystkim ludziom (Jung, 1928). Tego rodzaju symboliczne motywy, które Jung nazwał archetypami (ang. archetypes), pojawiają się jako uniwersalne wątki w różnych kulturach: w literaturze, sztuce i marzeniach sennych (Jung, 1928). Według Junga odzwierciedlały one wspólne dla wszystkich ludzi doświadczenia, takie jak mierzenie się ze śmiercią, stawanie się niezależnym czy podążanie ku mistrzostwu. Jung (1964) uważał, że każdy człowiek dzięki biologii dysponuje tymi samymi motywami, a w folklorze i bajkach każdej kultury świata obecne są te same typy symboli, np.: bohater, dziewica, mędrzec, błazen. Dla Junga integracja nieświadomych aspektów archetypicznych jest częścią procesu indywiduacji występującego w drugiej połowie życia. Zainteresowanie tematem indywiduacji niezaprzeczalnie stawiało Junga w roli antagonisty Freuda i jego przekonania o tym, że osobowość kształtuje się tylko i wyłącznie pod wpływem zdarzeń z przeszłości. Junga można zatem traktować jako prekursora ruchu humanistycznego, dla którego tak ważna była indywiduacja i orientowanie się ku przyszłości.

Jung postulował również, że ludzie demonstrują dwa podejścia do życia: ekstrawersję lub introwersję (Jung, 1923) (Tabela 11.3). Ta koncepcja uważana jest za najważniejszy wkład Junga do psychologii osobowości, gdyż korzystają z niej prawie wszystkie modele opisujące osobowość. Jeśli jesteś ekstrawertykiem, energii dodaje ci przebywanie z ludźmi. Lubisz spędzać czas w ich towarzystwie i ci to służy. Jeśli jesteś introwertykiem, z dużym prawdopodobieństwem, że jesteś osobą cichą i wycofaną, choć nie wyklucza to przyjaźni; jednak energię czerpiesz z własnej wewnętrznej aktywności psychicznej. Zdaniem Junga naszym celem jest samorealizacja, będąca poszukiwaniem równowagi między ekstrawersją i introwersją.

Jung zaproponował też koncepcję persony, czyli maski, jaką przybieramy na użytek społeczny. Świadomie tworzymy personę na podstawie doświadczeń świadomych i informacji zawartych w zbiorowej nieświadomości. Czemu służy persona? Według Junga jest to kompromis pomiędzy tym, kim naprawdę jesteśmy (naszym prawdziwym Ja) a tym, czego oczekuje od nas społeczeństwo. Ukrywamy przed nim te obszary nas samych, które nie spełniają oczekiwań społecznych.

Karen Horney

Karen Horney (1885-1952) była jedną z pierwszych kobiet, które studiowały psychoanalizę i pracowały tą metodą z pacjentami. Podczas wielkiego kryzysu gospodarczego na przełomie lat 20. i 30. XX wieku Horney wyemigrowała z Niemiec do Stanów Zjednoczonych i zaczęła odchodzić od nauk Freuda. Podobnie jak Jung uważała, że każda jednostka ma potencjał samorealizacji, zatem celem psychoanalizy nie powinno być odkrywanie dysfunkcyjnych wzorców pochodzących z wczesnego dzieciństwa, lecz pomaganie ludziom w podróży w stronę zdrowego Ja. Horney kwestionowała również sugerowaną przez Freuda dziewczęcą zazdrość o penisa oraz inne męskie cechy fizyczne. Jej zdaniem każda zazdrość ma uwarunkowania kulturowe związane z większymi przywilejami, którymi zwykle cieszą się w społeczeństwie mężczyźni, co powoduje, że różnice pomiędzy osobowościami mężczyzn i kobiet wynikają z realiów kulturowych, a nie biologicznych. Sugerowała istnienie po stronie mężczyzn zazdrości o macicę, rozumianą jako zazdrość o możliwość wydania na świat potomstwa.

Teorie Horney skupiały się na temacie nieświadomego lęku. Twierdziła, że prawidłowy rozwój może zostać zablokowany przez tak zwany lęk podstawowy wynikający z niezaspokojonych potrzeb, takich jak dziecięce doświadczenia osamotnienia lub izolacji. W jaki sposób dzieci uczą się radzić sobie z tym lękiem? Horney zaproponowała trzy style radzenia sobie z nim: „ku”, „od” i „przeciwko” (Tabela 11.4). Styl „ku” polega na zabieganiu o pochwały i uzależnianiu się od innych. Dzieci stosujące ten styl stają się zależne od rodziców oraz innych opiekunów i robią wszystko, by zmniejszyć lęk poprzez pozyskanie ich uwagi i miłości (Burger, 2008). Kiedy dorastają, skłonne są wykorzystywać tę samą strategię w bliskich relacjach, wyrażając intensywną potrzebę miłości i akceptacji (Burger, 2008). Styl „przeciwko” opiera się na agresji i asertywności. Dzieci posługujące się tym stylem są przekonane, że walka jest najlepszym sposobem radzenia sobie z niekorzystną sytuacją w domu, a uczucie niepewności w środowisku rówieśniczym zagłuszają, napastując lub zastraszając inne dzieci (Burger, 2008). W dorosłym życiu te osoby w relacjach używają raniących słów i komentarzy, i wykorzystują innych (Burger, 2008). W stylu „od” strategia polega w dużej mierze na utrzymywaniu dystansu i izolowaniu się. Lęk zwalczany jest za pomocą wycofania się ze świata. Takie dzieci potrzebują dużo prywatności i wydają się samowystarczalne. Kiedy dorastają nadal unikają miłości i przyjaźni i wybierają ścieżki kariery niewymagające nadmiernych interakcji z innymi (Burger, 2008).

Horney uważała, że trzy powyższe style pokazują sposoby, za pomocą których standardowo radzimy sobie z codziennymi problemami. Jeśli korzystamy z nich w sposób nieelastyczny i kompulsywny, mogą się stać strategiami neurotycznymi i doprowadzić do naszej alienacji ze społeczeństwa.