"Kiedy krąg nieba tęcza obleka
Serce z radości mi rośnie!
Tak było w życia mojego wiośnie,
Tak jest i teraz gdym wzrósł w człowieka,
Niech i tak będzie, gdy się doczeka
Wiek mój starości, lub umrzeć wolę.
Dziecię jest ojcem człowieka;
I daj mi Boże, niech w jednem kole
Rodzinnych uczuć dni me zespolę.
(William Wordsworth, 1802; źródło tłum.: Przegląd Poznański, tom V, 1847, red. dr Szafarkiewicz)
„Dziecię jest ojcem człowieka”, pisze William Wordsworth (1770-1850). Możemy doszukać się tu interpretacji związanej z psychologią rozwojową i badaniem wpływu doświadczeń z dzieciństwa na ukształtowanie osoby dorosłej. W jakim stopniu dzieciństwo wpływa na dorosłość? Jak dziecko różni się od dorosłego, którym się staje? Na tego typu pytania próbują odpowiedzieć psychologowie rozwojowi, badając to, w jaki sposób człowiek się zmienia i rośnie, od poczęcia, przez dzieciństwo i dojrzewanie, po dorosłość, aż do śmierci. Rozwój postrzegany jest jako trwający całe życie proces, który można rozpatrywać z trzech perspektyw:
- fizycznej,
- poznawczej,
- psychospołecznej.
Rozwój fizyczny (ang. physical development) obejmuje wzrastanie i zmiany zachodzące w ciele i mózgu, rozwój zmysłów, motoryki oraz zdrowie i dobrostan człowieka. Rozwój poznawczy (ang. cognitive development) odnosi się do uczenia, uwagi, pamięci, języka, myślenia, wnioskowania i kreatywności. Rozwój psychospołeczny (ang. psychosocial development) dotyczy emocji, osobowości i relacji społecznych. W tym rozdziale omówimy każdy z tych obszarów.
Połącz wątki
Metody badawcze psychologii rozwojowej
W podrozdziale [link]Metody badawcze (rozdział „Prowadzenie badań”) omówiliśmy różne metody badawcze wykorzystywane przez psychologów. Psychologowie rozwojowi posługują się wieloma z nich, by lepiej zrozumieć, jak z upływem czasu człowiek zmienia się pod względem psychicznym i fizycznym. Są to m.in. obserwacja naturalna (ang. naturalistic observation), opis przypadku (ang. case study), badania kwestionariuszowe (ang. surveys) czy eksperyment (ang. experiment).
Obserwacja naturalna polega na obserwowaniu zachowania w naturalnym środowisku. Psychologowie rozwojowi mogą na przykład obserwować, w jaki sposób dzieci zachowują się na placu zabaw, w żłobku czy w domu. Zaletą tej metody jest poznanie zachowania dziecka w jego naturalnym otoczeniu, a wadą – bardzo ograniczona kontrola rodzaju i częstości obserwowanych zachowań.
Opis przypadku to metoda polegająca na zebraniu możliwie wszechstronnych informacji o badanym, co pozwala na to, by lepiej zrozumieć fizyczne i psychologiczne zmiany zachodzące w ciągu jego życia. To podejście jest doskonałym sposobem badania przypadków rzadko występujących, lecz może być narażone na brak obiektywizmu i nadinterpretacje badacza. Zwykle brakuje także możliwości, aby na podstawie opisu np. jednego dziecka formułować uogólnienia dotyczące całej populacji.
Często przytaczanym przykładem wykorzystania tej metody w badaniach nad rozwojem człowieka jest przeprowadzona przez Zygmunta Freuda (1856-1939) analiza zachowania dziecka znanego jako mały Hans (1903-1973) (Freud, 1909/1949). Wysnute z niej wnioski pomogły Freudowi w sformułowaniu teorii o rozwoju psychoseksualnym dziecka, o której dowiesz się więcej w dalszej części rozdziału. Mała Genie (ur. 1957), której opis przypadku omawialiśmy w podrozdziale [link]Czym jest poznanie?, stanowi kolejny przykład wykorzystania szczegółowej obserwacji jednej osoby do opisania kamieni milowych w rozwoju człowieka. W przypadku Genie zaniedbanie i przemoc, jakiej doświadczyła, sprawiły, że w wieku 13 lat, kiedy opuściła dysfunkcyjne otoczenie, nie potrafiła mówić. Gdy nauczyła się języka, psychologowie mieli możliwość porównania, jak różnią się możliwości nauki języka na późnym etapie rozwoju od typowych przypadków nabywania tych umiejętności w wieku niemowlęcym i we wczesnym dzieciństwie (Fromkinet al., 1974; Curtiss, 1981).
W badaniu kwestionariuszowym badani proszeni są o przekazanie informacji na temat własnych przemyśleń, doświadczeń czy przekonań. Ta popularna metoda pozwala zebrać dużą ilość informacji w relatywnie krótkim czasie, jednak trafność zebranych w ten sposób danych zależy nie tylko od szczerości badanych, lecz także od poziomu ich wiedzy na własny temat. Ponadto dane te są powierzchowne w porównaniu z dogłębnymi informacjami uzyskanymi w wyniku przeprowadzenia wywiadu w ramach opisu przypadku. Przykładem dużych badań przy użyciu kwestionariusza jest badanie przeprowadzone przez Ruth W. Howard (1900-1997), która w 1947 roku obroniła doktorat na podstawie kwestionariuszy przeprowadzonych wśród 229 rodzeństw trojaczków. Było to wówczas największe badanie dotyczące trojaczków. Ruth W. Howard była pionierką w swojej dziedzinie – pierwszą ciemnoskórą kobietą, która uzyskała tytuł doktora psychologii (American Psychological Association, 2019).
Eksperymenty umożliwiają manipulowanie zmienną niezależną oraz kontrolę nad losowymi i stałymi zmiennymi zakłócającymi (pobocznymi). Dzięki temu badania eksperymentalne pozwalają psychologom rozwojowym na formułowanie stwierdzeń o przyczynowości, czyli o wpływie niektórych zmiennych na proces rozwojowy. Ponieważ jednak eksperyment musi odbywać się w ściśle kontrolowanych warunkach, badacze muszą wziąć pod uwagę to, na ile zachowanie obserwowane w warunkach laboratoryjnych odwzorowuje prawdziwe zachowanie badanego w jego naturalnym otoczeniu.
W dalszej części tego rozdziału przedstawimy eksperymenty, w których badacze stawiali przed niemowlętami i małymi dziećmi różnego typu zadania sytuacyjne, by określić, w jakim wieku rozwijają się konkretne zdolności poznawcze. Na przykład w badaniach Jeana Piageta (1896-1980) dzieci obserwowały płyn przelewany z niskiego, pękatego naczynia do wysokiego i wąskiego. Odpowiedzi dzieci na pytanie, czy w którymś naczyniu jest więcej płynu, pomogły psychologom ustalić, w jakim wieku dziecko zaczyna rozumieć, że objętość płynu pozostaje ta sama, mimo że zmienia się kształt naczynia.
We wszystkich trzech obszarach rozwoju: fizycznym, poznawczym i psychospołecznym stosuje się również podejście normatywne (ang. normative approach). Jego podstawą jest pytanie: „Co jest normą w rozwoju?”. W pierwszej połowie XX wieku psychologowie normatywni przebadali dużą liczbę dzieci w różnym wieku, by ustalić normy, tj. zakres wiekowy (np. od 5. do 6. miesiąca życia), w którym większość dzieci osiąga kolejne kamienie milowe w rozwoju (ang. developmental milestones) w każdej z trzech ww. dziedzin (Gesell, 1933, 1939, 1940; Geselli Ilg, 1946; Hall, 1904). Choć dzieci rozwijają się w różnym tempie, to możemy posłużyć się tymi ogólnymi wytycznymi, by porównać dzieci w tym samym wieku i określić przybliżony wiek, w którym powinny osiągnąć umiejętności charakterystyczne dla danego okresu w rozwoju, zwane kamieniami milowymi (np. raczkowanie, chodzenie, pisanie, ubieranie się, nazywanie kolorów, mówienie zdaniami czy początek dojrzewania).
Nie wszystkie zmiany mają charakter uniwersalny, co znaczy, że nie wszystkie staną się udziałem każdego człowieka we wszystkich kulturach. Fizyczne kamienie milowe, takie jak dojrzałość płciowa, są uniwersalne, jeśli nie występują zaburzenia rozwoju. Społeczne kamienie milowe, jak wiek, w którym dziecko rozpoczyna edukację szkolną, nie są uniwersalne, lecz dotyczą większości osób w danej kulturze (ang. culture) (Gesell, Ilg, 1946). Na przykład w krajach rozwiniętych dzieci rozpoczynają naukę w szkole w wieku 5–7 lat. W krajach rozwijających się, takich jak Nigeria, dzieci często rozpoczynają edukację później lub w ogóle jej nie zaczynają (Huebler, 2005; United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2013).
By lepiej zrozumieć podejście normatywne, wyobraź sobie Luizę i Klarę, które są bliskimi przyjaciółkami i mają dzieci w podobnym wieku. Córka Luizy ma 14 miesięcy, a syn Klary 12 miesięcy. Zgodnie z podejściem normatywnym średni wiek, w którym dzieci zaczynają chodzić, to 12 miesięcy. Jednak czternastomiesięczna córka Luizy jeszcze nie chodzi. Luiza zwierza się Klarze, że martwi się, czy jej dziecko rozwija się prawidłowo. Klara jest zaskoczona, ponieważ jej syn zaczął chodzić, gdy miał 10 miesięcy. Czy Luiza powinna być zaniepokojona? Czy powinna się martwić, jeśli jej córka nadal nie będzie chodzić w wieku 15 lub 18 miesięcy?
Sięgnij po więcej
Centra Kontroli i Prewencji Chorób (ang. CDC – Centers for Disease Control and Prevention) to agencja rządu federalnego Stanów Zjednoczonych. CDC opisały kamienie milowe w rozwoju dzieci między 2. miesiącem a 5. rokiem życia. Po zapoznaniu się z nimi pobierz aplikację albo PDF i rozwiąż quiz, by sprawdzić, ile z nich pamiętasz. Jeśli jesteś rodzicem i niepokoisz się rozwojem swojego dziecka, skontaktuj się z pediatrą.
Teoretyczne podstawy psychologii rozwojowej
Istnieje wiele teorii dotyczących rozwoju człowieka. Pamiętaj, że psychologia rozwojowa skupia się na tym, jak ludzie się zmieniają, i zwróć uwagę, że wszystkie podejścia prezentowane w tym rozdziale zajmują się zagadnieniem rozwoju, ale w różny sposób odpowiadają na podstawowe pytania dotyczące procesu rozwojowego: czy rozwój jest płynny, czy też następuje etapami (ciągły vs skokowy), czy schemat, zgodnie z którym odbywa się rozwój, jest taki sam dla wszystkich, czy może występuje wiele różnych schematów rozwoju (jedna vs wiele ścieżek rozwoju), w jaki sposób geny i środowisko wpływają na rozwój (natura a wychowanie)?
Czy rozwój jest ciągły, czy skokowy?
Rozwój ciągły (ang. continuous development) to pogląd, zgodnie z którym rozwój jest procesem kumulacyjnym: stopniowym doskonaleniem posiadanych umiejętności (Ilustracja 9.2). W tym przypadku zmiana zachodzi płynnie (liniowo). Pomyśl na przykład o fizycznym wzroście dziecka: z każdym rokiem przybywa mu centymetrów. Natomiast teorie, wg których rozwój jest skokowy (ang. discontinuous), uznają, że rozwój przebiega określonymi etapami, zachodzącymi w określonym wieku. W tym przypadku zmiana dokonuje się gwałtowniej, np. kiedy dziecko uzyska zdolność pojmowania stałości obiektu.
Jedna czy wiele ścieżek rozwojowych?
Czy rozwój przebiega tak samo u wszystkich dzieci (tj. istnieje jeden schemat rozwoju), czy też rozwój przebiega inaczej dla każdego dziecka, w zależności od jego uwarunkowań genetycznych i środowiskowych (tj. istnieje wiele ścieżek rozwoju)? Czy występuje więcej podobieństw czy różnic między rozwojem ludzi z różnych stron świata? Jak bardzo kultura i geny wpływają na zachowanie dziecka?
Teorie stadiów rozwoju zakładają, że etapy rozwoju są uniwersalne. Na przykład międzykulturowe badania nad rozwojem języka wykazały, że dzieci z różnych części świata w podobnej kolejności osiągają kolejne kamienie milowe w rozwoju języka (Gleitmani Newport, 1995). Niemowlęta z różnych kręgów kulturowych najpierw głużą, a potem gaworzą. Zaczynają gaworzyć mniej więcej w tym samym wieku i wypowiadają pierwsze słowa ok. 12. miesiąca życia (Kurcz, 2000). Lecz przecież warunki, w których dorastamy, mogą być bardzo zróżnicowane i wywierać na nas unikalny wpływ. Na przykład badacze byli kiedyś przekonani, że rozwój motoryczny przebiega wg jednego schematu we wszystkich kulturach. Jednak sposoby opieki nad dziećmi różnią się w zależności od kultury, w związku z tym jedne dzieci szybciej, a inne wolniej osiągają kolejne kamienie milowe rozwoju ruchowego, takie jak siedzenie, raczkowanie czy chodzenie (Karasik et al., 2010).
Indianie Ache w Paragwaju większość czasu spędzają na przemierzaniu lasów. Matki noszą swoje dzieci i rzadko je odkładają, by nie stała im się krzywda. W rezultacie dzieci zaczynają chodzić ok. 23.–24. miesiąca życia, czyli dużo później niż niemowlęta z kultur zachodnich, gdzie pierwsze samodzielne kroki stawiane są ok. 12. miesiąca życia. Jednak z czasem matki Indian Ache dają dzieciom większą swobodę poruszania się i ok. 9. roku życia ich motoryka jest bardziej rozwinięta niż u dzieci w Stanach Zjednoczonych w tym samym wieku. Dzieci Ache potrafią wspinać się na ponad siedmiometrowe drzewa i torować sobie maczetami drogę przez las (Kaplan, Dove, 1987). Jak widać, na rozwój wpływa wiele czynników, które sprawiają, że czas wykształcenia różnych zdolności motorycznych może się różnić w zależności od kultury. Jednak rozwój motoryczny jako taki występuje we wszystkich kulturach: wszyscy uczymy się siadać, chodzić, biegać i skakać (Ilustracja 9.3).
Jak natura i wychowanie wpływają na rozwój?
Czy jesteśmy tym, kim jesteśmy, ze względu na naturę (ang. nature) (biologię i geny), czy też ze względu na wychowanie (ang. nurture) (środowisko i kulturę)? To odwieczne pytanie znane jest w psychologii jako spór „natura a wychowanie”. Jego źródłem jest próba zrozumienia, jaki wpływ na naszą osobowość i zachowanie mają geny i czynniki biologiczne, a w jaki sposób kształtują je nasze środowisko (w tym rodzice i rówieśnicy) oraz kultura. Pytamy np.: dlaczego biologiczne rodzeństwo zachowuje się czasami jak ich rodzice — czy ze względu na geny, czy na środowisko ich wczesnego dzieciństwa i to, czego nauczyło się od rodziców? Co w przypadku adoptowanych dzieci — czy są bardziej podobne do swoich biologicznych czy adopcyjnych rodzin? I jak to możliwe, że rodzeństwo czasem tak różni się między sobą?
Wszyscy rodzimy się z określonymi cechami odziedziczonymi po rodzicach, np. kolorem oczu, wzrostem, niektórymi cechami charakteru. Jednak poza podstawowym genotypem zachodzi również głębsza interakcja między genami a środowiskiem. Doświadczenia indywidualne wpływają na to, czy i w jaki sposób określone cechy się uwidocznią, i odwrotnie: nasze geny wpływają na funkcjonowanie w środowisku (Diamond, 2009; Lobo, 2008; Oniszczenko i Dragan, 2008). W tym rozdziale wykażemy, że natura i wychowanie wzajemnie na siebie oddziałują i razem wpływają na to, kim się stajemy. Lecz spór, jak silny jest wpływ każdego z tych czynników, wciąż pozostaje nierozstrzygnięty.
Poznaj szczegóły
Jak status społeczno-ekonomiczny wpływa na rozwój?
Luka w osiągnięciach to stała różnica ocen, wyników testów i egzaminów szkolnych między uczniami z grup o różnym statusie społeczno-ekonomicznym. Badania wykazują, że luki w osiągnięciach wynikają w dużej mierze z różnic społeczno-ekonomicznych między rodzinami badanych dzieci.
Dzieci z rodzin o niskim statusie zawodowym mają znacznie gorsze wyniki w wielu obszarach edukacyjnych niż rówieśnicy z rodzin o średnim i wysokim statusie zawodowym. Wypadają też znacznie gorzej na egzaminach, mają niższe średnie ocen na zakończenie roku i dużo częściej nie kończą studiów.
Psychologowie Betty Hart i Todd Risley (2006) poświęcili całą swoją karierę na obserwację zdolności nauki języka we wczesnym dzieciństwie i rozwoju kompetencji językowych dzieci z rodzin o różnych statusach zawodowych. W jednym z badań podłużnych wykazali, że chociaż wszyscy rodzice biorący udział w badaniu angażowali się w życie swoich dzieci, to rodzice o średnim i wyższym statusie zawodowym robili to inaczej niż rodzice o niskim statusie zawodowym. Po przeanalizowaniu 1300 godzin interakcji rodzic–dziecko badacze odkryli, że rodzice o średnim i wyższym statusie zawodowym dużo więcej rozmawiają ze swoimi dziećmi już w wieku niemowlęcym. Do 3. roku życia dzieci z rodzin o wysokim statusie zawodowym znały niemal dwa razy więcej słów niż ich rówieśnicy z rodzin o niskim statusie zawodowym (Harti Risley, 2003). Przed rozpoczęciem przedszkola dzieci z rodzin o wysokim statusie zawodowym uzyskują o 60% lepsze wyniki z testów osiągnięć niż ich rówieśnicy z rodzin o niskim statusie zawodowym (Lee, Burkam, 2002). Z czasem luka rośnie.
Istnieją różne propozycje rozwiązania tego problemu. Eksperci z University of Chicago pracują z rodzinami o niskim statusie zawodowym, odwiedzając ich domy i zachęcając, by rodzice na co dzień więcej rozmawiali ze swoimi dziećmi. Inni tworzą przedszkola, w których dzieci ze środowisk o różnych statusach zawodowych uczą się w jednej grupie. Badania przeprowadzone w tych przedszkolach wykazały, że dzieci z rodzin o niskim statusie zawodowym poczyniły znaczący postęp w rozwoju kompetencji językowych, najprawdopodobniej w wyniku uczęszczania do wyspecjalizowanego przedszkola (Schechteri Byeb, 2007). Jakie inne działania mogą pomóc w zmniejszeniu luki osiągnięć? Jakiego rodzaju przedsięwzięcia mogłyby pomóc dzieciom z twojej dzielnicy lub okolicy?