Zygmunt Freud (1856-1939) to przypuszczalnie najbardziej kontrowersyjny psycholog teoretyk, którego koncepcje bywają błędnie interpretowane. Czytając jego prace, trzeba pamiętać, że był przede wszystkim lekarzem, a nie psychologiem. Gdy pobierał edukację wyższą, wydziały psychologiczne jeszcze nie istniały. Freudowi trzeba oddać jednak, że jako pierwszy systematycznie badał i poddawał analizie teoretycznej działanie nieświadomego umysłu i robił to w sposób przypominający podejście stosowane we współczesnej psychologii.
Na początku swojej kariery Freud pracował z wiedeńskim lekarzem Josefem Breuerem. Zafascynował go wtedy przypadek jednej z pacjentek Breuera, Berthy Pappenheim, występującej w literaturze pod pseudonimem Anna O. (Launer, 2005). Gdy Anna O. opiekowała się umierającym ojcem, zaczęły u niej występować: częściowy paraliż, bóle głowy, zamazany obraz, amnezja oraz halucynacje (Launer, 2005). W czasach Freuda zespół takich symptomów nazywano histerią. Kobieta zwróciła się po pomoc do Breuera. Podczas trwającego dwa lata leczenia (1880-1882) Breuer odkrył, że samo pozwolenie Annie na mówienie o swoich doświadczeniach wydawało się zmniejszać jej nasilenie objawów. Kobieta zaczęła nazywać ten proces „leczącą rozmową” (Launer, 2005). Mimo iż Freud nigdy nie poznał Anny O., wspólnie z Breuerem na podstawie jej historii leczenia wydali w 1895 książkę Studia nad histerią. Na podstawie dostarczonych przez Breuera opisów postępów terapii Anny O. Freud doszedł do wniosku, że jej histeria była wynikiem nadużyć seksualnych w dzieciństwie, a te traumatyczne doświadczenia zostały później usunięte z jej świadomości. Breuer nie zgadzał się Freudem, więc ich drogi się rozeszły.
Poziomy świadomości
Freud kontynuował badania nad terapią rozmową oraz rozwijał swoją teorię osobowości. Chcąc rozróżnić między koncepcją świadomego i nieświadomego doświadczenia, Freud porównał umysł do góry lodowej (Ilustracja 11.5). Twierdził, że tylko jedna dziesiąta umysłu jest świadoma, reszta zaś nieświadoma. Nieświadomość (ang. unconsciousness) odnosi się do mentalnej aktywności, do której nie mamy dostępu (Freud, 1923). Według badacza to właśnie w niej trzymane są wszystkie nieakceptowalne pragnienia i popędy, a trafiają tam one wskutek procesu zwanego wyparciem. Mówimy na przykład rzeczy, których nie chcemy powiedzieć, bezwiednie zastępując pewne słowa innymi. Obecnie takie przejęzyczenie określa się mianem freudowskiej pomyłki. Freud sugerował, że przejęzyczenia de facto wyrażają prawdziwe seksualne lub agresywne pragnienia, które w sposób przypadkowy uwalniają się z nieświadomości. Tego rodzaju błędy językowe są dość powszechne. Traktując je jako odzwierciedlenie nieświadomych pragnień, współcześni lingwiści odkryli, że najczęściej zdarzają się, gdy jesteśmy zmęczeni, zdenerwowani lub znacznie poniżej naszego optymalnego poziomu funkcjonowania poznawczego (Motley, 2002).
Według koncepcji Freuda osobowość rozwija się wskutek poszukiwania równowagi jednostki między dwiema siłami: biologicznym popędem agresji i przyjemności oraz zinternalizowaną kontrolą nad tymi popędami. Łatwiej zrozumieć tę ideę, wyobraziwszy sobie trzy systemy oddziałujące na siebie w umyśle. Freud nazwał je: id, ego i superego (Ilustracja 11.6).
Nieświadome id (łac. id) jest repozytorium najbardziej prymitywnych popędów i towarzyszy nam od dnia narodzin. Odpowiada za impulsy głodu, pragnienia i seksu. Freud założył, że działa ono zgodnie z „zasadą przyjemności”. Id poszukuje bowiem natychmiastowej gratyfikacji, czyli zaspokojenia swoich potrzeb. Dzięki interakcjom z rodzicami oraz innymi osobami ze swojego otoczenia dziecko rozwija ego i superego, które pomagają kontrolować id. Superego (łac. superego) rozwija się w procesie uspołeczniania, gdy dziecko uczy się norm społecznych i odróżniania dobra i zła. Superego to swoiste sumienie, moralny kompas wskazujący zachowania odpowiednie w danej sytuacji. W swoim dążeniu do perfekcji superego nieustannie ocenia zachowania i albo wywołuje w jednostce poczucie dumy, albo – gdy ta nie osiąga ideału – poczucie winy. Ego (ang. ego), w odróżnieniu od instynktownego id oraz pryncypialnego superego, jest racjonalną częścią osobowości. Freud uważał je za prawdziwe Ja (self) oraz za taką część osobowości, która jest widoczna dla innych. Zadaniem ego jest znalezienie równowagi między wymaganiami id oraz superego w kontekście rzeczywistości.
Id i superego pozostają w nieustannym konflikcie, gdyż id pragnie natychmiastowego spełnienia swoich potrzeb bez względu na konsekwencje, a superego stoi na straży usankcjonowanych społecznie zachowań. Ego natomiast usiłuje zrównoważyć ich wykluczające się wymagania. Stara się spełniać pragnienia id, działając zgodnie z tym, co faktycznie osiągalne, by uchronić jednostkę przed poczuciem winy. Relację tę Freud nazwał „zasadą rzeczywistości”.
Freud twierdził, że osoba o silnym ego, potrafiącym znaleźć kompromis pomiędzy id i superego ma zdrową osobowość, natomiast jakakolwiek nierównowaga w tym systemie może prowadzić do nerwicy (ang. neurosis), czyli skłonności do negatywnych emocji, niepokoju oraz zaburzeń i niezdrowych zachowań. Zatem osoba, którą zdominowało id, może być narcystyczna i impulsywna, zaś taka, u której przeważa superego, może nieustannie odczuwać poczucie winy i odmawiać sobie nawet społecznie akceptowanych przyjemności. Jeśli zaś superego jest słabe lub niewykształcone, istnieje wysokie prawdopodobieństwo psychopatii. Nadmiernie dominujące superego można dostrzec u podmiotu, który jest niezwykle kontrolujący i całkowicie nieświadomy własnych potrzeb emocjonalnych ukrytych za pryncypialnym postrzeganiem rzeczywistości lub u neurotyka nieustannie i do przesady wykorzystującego mechanizmy obronne ego.
Mechanizmy obronne
Freud uważał, że lęk wynika z niezdolności ego do skutecznego zarządzenia konfliktem między id a superego. By przywrócić między nimi równowagę i zminimalizować lęk, umysł nieświadomie stosuje mechanizmy obronne ego (ang. defense mechanisms) (Ilustracja 11.7). Innymi słowy: w sytuacji wywołującej lęk uruchamiamy mechanizmy obronne, z których nie zdajemy sobie sprawy. Co więcej, działanie tych mechanizmów zniekształca rzeczywistość. Zdaniem Freuda z mechanizmów obronnych ego korzysta każdy z nas, ale dopiero nadużywanie ich może prowadzić do problemów.
Powiedzmy, że Marcin gra w szkolnej drużynie piłki nożnej. Odczuwa pociąg fizyczny do mężczyzn. Na poziomie świadomym uważa jednak, że bycie gejem jest amoralne i gdyby rodzina i przyjaciele dowiedzieli się, że jest homoseksualistą, wyparliby się go; stałby się outsiderem. Istnieje w nim zatem konflikt między świadomym przekonaniem (bycie gejem jest niemoralne i skutkuje odrzuceniem przez najbliższych i rówieśników) a nieświadomymi pragnieniami (pociąg fizyczny do mężczyzn). Myśl o byciu gejem powoduje w nim silny lęk. Marcin może próbować zmniejszyć ten lęk, zachowując się zgodnie z wypaczonym stereotypem „prawdziwego twardego mężczyzny”, rzucając dowcipami o gejach i szykanując kolegę, który ma skłonności homoseksualne. W ten sposób nieświadome impulsy Marcina zostaną schowane jeszcze głębiej.
Istnieje kilka mechanizmów obronnych. Wyparcie (ang. repression) polega na usunięciu ze świadomości wspomnień i myśli powodujących lęk. Można porównać to do sytuacji, w której twój samochód wydaje niepokojące odgłosy, a ty, ponieważ nie masz pieniędzy na naprawę i nie chcesz się tym teraz zajmować, pogłaśniasz radio, aby te odgłosy zagłuszyć, aż w końcu o nich zapominasz. Podobnie jest z ludzką psychiką – jeśli jakieś wspomnienie sprawia zbyt wiele bólu, można je usunąć ze świadomości (Freud, 1920). Takie wyparte wspomnienie może jednak dawać o sobie znać w innych zachowaniach pozornie z nim niezwiązanych.
Innym mechanizmem obronnym jest reakcja upozorowana (ang. rection formation), która polega na wyrażaniu uczuć i myśli oraz na podejmowaniu zachowań przeciwnych do faktycznych. Przykładem tej reakcji jest wspomniane zachowanie Marcina, który szykanował kolegę geja, choć sam czuł pociąg fizyczny do mężczyzn. W regresji (ang. regression) jednostka ucieka się do zachowań odpowiednich dla młodszego wieku. Na przykład czterolatek, który nie chce mieć młodszego rodzeństwa, może zachowywać się jak niemowlę i powrócić do picia z butelki. Natomiast projekcja (ang. projection) jest niechęcią do zmierzenia się z własnymi nieświadomymi uczuciami poprzez przerzucenie ich na kogoś innego. Do pozostałych mechanizmów obronnych należą racjonalizacja (ang. rationalization), przemieszczenie (ang. displacement) i sublimacja (ang. sublimation).
Sięgnij po więcej
Ten film zawiera krótki opis mechanizmów obronnych według Freuda.
Fazy rozwoju psychoseksualnego
Freud postrzegał wczesne dzieciństwo jako najważniejszy okres formowania się osobowości. Uważał, że doświadczenia z tego okresu kształtują nie tylko cechy osobowości, ale wpływają również na zachowania w dorosłości. Według niego rozwój człowieka w tym wczesnym etapie przebiega w pięciu fazach i przechodzi je każdy z nas. Jeśli w którejś z nich jednostka nie otrzyma odpowiedniej opieki i troski, może się w niej się zatrzymać lub rozwinąć fiksację objawiającą się nawet w życiu dorosłym.
W każdej fazie rozwoju psychoseksualnego (ang. psychosexual stage of development) potrzeby przyjemności, których źródłem jest id, koncentrują się na różnych częściach ciała zwanych strefami erogennymi. Freud wyróżnił pięć odrębnych faz tego rozwoju: oralną, analną, falliczną, okres latencji oraz fazę genitalną (Tabela 11.1).
Freudowska teoria rozwoju psychoseksualnego nadal wzbudza duże kontrowersje. Staje się nieco bardziej zrozumiała, gdy pozna się kontekst polityczny, społeczny i kulturowy Wiednia przełomu XIX i XX wieku. Perspektywę Freuda kształtował ówczesny klimat niezrozumienia ludzkiej seksualności i traktowania jej jako tabu. Freud uznał więc, że negatywne stany emocjonalne (nerwice) wynikają właśnie z wyparcia nieświadomych popędów: seksualnego i agresji. Dla Freuda wystarczającym powodem do traktowania faz psychorozwojowych jako uniwersalnych doświadczeń wczesnego dzieciństwa były własne zapiski oraz interpretacje doświadczeń i marzeń sennych jego pacjentów.
| Faza/okres | Wiek (lata) | Strefa erogenna | Główny konflikt | Przykład fiksacji w dorosłości |
|---|---|---|---|---|
| Oralna | 0–1 | usta | odstawienie od piersi lub butelki | palenie, obżarstwo |
| Analna | 1–3 | odbyt | trening czystości | porządek, bałaganiarstwo |
| Falliczna | 3–6 | genitalia | kompleks Edypa lub kompleks Elektry | próżność, nadmierna ambicja |
| Latencji | 6–12 | brak | brak | brak |
| Genitalna | 12+ | genitalia | brak | brak |
Faza oralna
W fazie oralnej (ang. oral stage), trwającej od narodzin do mniej więcej roku, zaspokojenie przychodzi poprzez usta. Jedzenie oraz przyjemność związana ze ssaniem (sutka, smoczka i kciuka) odgrywają ważną rolę w życiu dziecka. Około pierwszych urodzin dziecko odstawiane jest od butelki lub piersi i ten proces może prowadzić do konfliktu, jeśli nie zostanie odpowiednio przeprowadzony przez opiekunów. Według Freuda osoba dorosła, która pali papierosy, nałogowo pije alkohol, obżera się lub obgryza paznokcie, doświadcza fiksacji oralnej. Być może została odstawiona od butelki lub piersi zbyt późno lub zbyt wcześnie i stąd wykształciła mechanizmy, których celem jest zmniejszenie lęku.
Faza analna
W toku rozwoju dziecko przechodzi z fazy oralnej do fazy analnej (ang. anal stage), która trwa mniej więcej od pierwszego do trzeciego roku życia. Na tym etapie człowiek doświadcza przyjemności w obszarze odbytu oraz pęcherza moczowego, zatem przedmiotem konfliktu jest trening czystości i to, jak podchodzą do niego rodzice. Ci, którzy stosują pochwały oraz nagrody, uzyskują pozytywne rezultaty i pomagają dziecku poczuć się kompetentnym. Natomiast rodzice stosujący nieprzyjemne i surowe metody podczas nauki korzystania z toalety, mogą doprowadzić do fiksacji w tej fazie i spowodować u potomstwa rozwój osobowości analno-retencyjnej. Osobowość analno-retencyjna (ang. anal-retentive personality) charakteryzuje się skąpstwem i uporem, kompulsywną potrzebą porządku i czystości oraz dążeniem do perfekcji. Jeśli, ucząc korzystania z toalety, rodzice są zbyt pobłażliwi, również mogą spowodować fiksację i wykształcić u dziecka osobowość analno-ekspulsywną (ang. anal-expulsive personality), której cechami typowymi są bałaganiarstwo, niedbałość, brak organizacji oraz wybuchy emocji.
Faza falliczna
Trzecia faza rozwoju, faza falliczna (ang. fallic stage), trwa mniej więcej od trzeciego do szóstego roku życia i odpowiada wiekowi, gdy dziecko staje się świadome własnego ciała i różnic fizycznych między dziewczynkami a chłopcami. Strefami erogennymi stają się łechtaczka i penis. Konflikt pojawia się, gdy dziecko zaczyna odczuwać pociąg do rodzica przeciwnej płci i zazdrość oraz nienawiść wobec rodzica tej samej płci. W tym wieku chłopcy zazdrośnie kochają matkę i pragną zastąpić u jej boku ojca, którego postrzegają jako rywala o jej uwagę. Jednocześnie boją się, że ojciec ukarze ich za te uczucia, więc odczuwają lęk kastracyjny. Freud nazwał ten dynamizm kompleksem Edypa (ang. Oedipus complex). Rozwiązanie konfliktu polega na tym, że chłopiec zaczyna identyfikować się z ojcem, by w pośredni sposób móc posiąść matkę. Brak rozwiązania konfliktu może skutkować fiksacją i rozwojem próżnej i nadmiernie ambicjonalnej osobowości.
W tej fazie dziewczynki doświadczają podobnego konfliktu noszącego nazwę kompleksu Elektry (ang. Electra complex). Choć powszechnie za jego autora uważa się Freuda, zaproponował go de facto jego uczeń Carl Gustav Jung (Jung i Kerenyi, 1963). Dziewczynka pożąda uwagi ojca i pragnie zająć miejsce matki. Jung uważał również, że dziewczynki doświadczają uczucia złości wobec matki, która nie zapewniła im członka, i są o niego zazdrosne, stąd termin zazdrość o członka. Choć początkowo Freud traktował kompleks Elektry jako odpowiednik kompleksu Edypa u chłopców, później go odrzucił. Mimo to pozostaje on jednym z fundamentów teorii freudowskiej, co zawdzięcza się głównie kontynuatorom badań Freuda (Freud, 1931/1968; Scott, 2005).
Okres latencji
Po zakończeniu fazy fallicznej dążenia seksualne zarówno u chłopców, jak i dziewczynek zostają stłumione na okres latencji (utajenia) (ang. latency period), który trwa mniej więcej od szóstego roku życia aż do okresu dojrzewania. Nie uważa się go za fazę rozwoju, gdyż dzieci w tym czasie skupiają się na innych celach, takich jak szkoła, przyjaźń, hobby i sport. Czas spędzają głównie z rówieśnikami tej samej płci, co przyczynia się do konsolidacji tożsamości płciowej.
Faza genitalna
Ostatnią opisaną przez Freuda fazą rozwoju psychoseksualnego jest faza genitalna (ang. genital stage), która zaczyna się w okresie dojrzewania. W tym okresie wraz z ponownym ujawnianiem się kazirodczych pragnień raz jeszcze następuje seksualne przebudzenie. Młoda osoba jednak przekierowuje te popędy na innych, społecznie akceptowalnych partnerów (którzy często przypominają rodzica przeciwnej płci). Osoby w tej fazie wykazują dojrzałe zainteresowanie seksualne, które Freud definiował jako silne pożądanie osoby przeciwnej płci. O jednostce, która przeszła przez wszystkie fazy rozwoju psychoseksualnego i dotarła do fazy genitalnej bez żadnych fiksacji, można powiedzieć, że jest zrównoważonym i zdrowym dorosłym.
Choć większość koncepcji Freuda nie znajduje poparcia we współczesnych badaniach, nie można pomijać jego ogromnego wkładu w dziedzinę psychologii. To właśnie Freud zwrócił uwagę na to, że doświadczenia wczesnego dzieciństwa w dużej mierze kształtują nasze życie mentalne, którego w znacznej części nie jesteśmy świadomi. Jego koncepcje położyły podwaliny pod pracę przyszłych pokoleń psychologów.