W jakim zakresie nasza osobowość jest wrodzona, czyli uwarunkowana biologicznie, a w jakim stopniu wynika ze środowiska i kultury, w których przychodzimy na świat i jesteśmy wychowywani? W psychologii ewolucyjnej wyjaśnień przystosowań specyficznych dla gatunków i dla różnic płciowych poszukuje się na gruncie ewolucji biologicznej i kulturowej. Badacze tego nurtu skupiają się na problemach takich jak: zachowania agresywne, unikanie i pokonywanie zagrożeń, konkurencja w zdobywaniu zasobów, strategie doboru partnera, sukces reprodukcyjny, opieka nad potomstwem oraz współpraca z innymi, często spokrewnionymi przedstawicielami gatunku. Stałe cechy charakterystyczne dla gatunku, jak np. umiejętność posługiwania się mową czy trzymania widelca, nie wydają się w tych kwestiach decydujące dla zachowań jednostek.
W ujęciu psychologii ewolucyjnej różnice adaptacyjne wyewoluowały, by zapewnić osobnikom przetrwanie i sukces reprodukcyjny. Choć koncepcja ta ma już długą historię, dopiero w ostatnich latach pojawiły się możliwości analityczne związane m.in. z sekwencjonowaniem genomu, które pozwalają rozkwitnąć tej dziedzinie w obszarze eksperymentalnym. Również dopiero na przełomie XX i XXI wieku powstały przekonujące prace na temat różnic indywidualnych u gatunków innych niż człowiek.
Dobrze udokumentowane różnice indywidualne występują w: cechach jednostki (np. dominacja, uległość, ugodowość i agresja), inteligencji (ogólnej, orientacji przestrzennej, itp.), wyborze strategii doboru partnera (krótko-, długoterminowa), preferencjach w zakresie poglądów politycznych (konserwatywne, liberalne), stopniu religijności, typie budowy ciała i innych. Badacze wykazali, że wiele różnic indywidualnych ma element dziedziczności – niektóre cechy dziedziczone są z pokolenia na pokolenie nawet w 50%. Dziedziczenie cech, które badacze nazywają stabilnością cech w czasie, przynosi skutek ewolucyjny – przeżycie, sukces reprodukcyjny, rodzicielstwo.
Obszary różnic indywidualnych
W obrębie danego gatunku osobniki tej samej płci znacznie różnią się od siebie i stosują różne strategie adaptacyjne. Według Davida M. Bussa (ur. 1953) poszukiwanie różnic indywidualnych w kontekście biologicznym wymaga poruszenia m.in. aspektów związanych ze świadomością ograniczoności czasu i energii, którymi dysponuje jednostka, strategiach podejmowanych przy współzawodnictwie o zasoby, doboru strategii adaptacyjnej w zależności od środowiska oraz od puli genów.
Teoria historii życia (ang. life-history theory) opiera się na dwóch podstawowych założeniach: każdy osobnik ma skończony czas życia i skończone zasoby energii. W trakcie życia wkłada wysiłek w rozwiązanie różnych problemów adaptacyjnych, a zaangażowanie się we wszystkie dostępne problemy jest niemożliwe. Gdy jednostka skupia się na pewnym problemie adaptacyjnym, nie ma możliwości skoncentrować się na rozwiązaniu innych problemów, ponieważ czas i energia, którymi dysponuje, są ograniczone. Według tej teorii energia osobnika może być przeznaczana na wzrost i utrzymanie ciała w dobrej formie, co skutkuje większym zasobem energii w przyszłości. Energia może być również lokowana w procesie związanym z reprodukcją, na którą składa się skuteczny wybór partnera i utrzymanie go co najmniej do czasu zapłodnienia. Jednostka może także pożytkować energię w działaniach związanych z rodzicielstwem bądź innych formach angażowania się w opiekę nad spokrewnionymi osobnikami, co w efekcie prowadzi do skutecznego przekazania materiału genetycznego.
Wybory problemów adaptacyjnych, które jednostka może rozwiązać w ramach dostępnego jej ograniczonego czasu i energii, zawsze są kompromisem. Decyzje podmiot podejmuje, mając na uwadze swoje predyspozycje i własną oczekiwaną długość życia. Gdy osobnik spodziewa się, że będzie żył krótko, łatwiej podejmuje decyzje skutkujące szybkim wyczerpaniem jego zasobów: podejmuje działania ryzykowne oraz silne współzawodnictwo i częste zmiany partnerów. Jednostki, które przyjmują strategię długoterminową, wybierają rozwiązania mniej ryzykowne, a w sferze reprodukcyjnej są monogamistami. Mężczyźni wysoce atrakcyjni dla kobiet poświęcają znacznie więcej wysiłku na zabezpieczenie swojego sukcesu reprodukcyjnego niż w opiekę nad potomstwem; podobne zachowania obserwuje się również u niektórych gatunków ptaków. Badania wskazują, że takie zachowanie ma również uzasadnienie biologiczne: wysoki poziom testosteronu ułatwia sukces reprodukcyjny, jednak opieka nad potomstwem skutkuje obniżeniem poziomu tego hormonu (Buss, 2009).
W parze z teorią historii życia idzie teoria kosztownego sygnalizowania atutów (ang. costly signaling theory). Kosztowne sygnalizowanie eksponuje się przy analizie współzawodnictwa między osobnikami danego gatunku. Jednostki wysyłają innym osobnikom sygnały zawierające informacje o pożądanych walorach jako: partnera reprodukcyjnego, przyjaciela, koalicjanta. Im sygnalizowana wartość jednostki jest wyższa, tym większe ma on szanse na zdobycie oczekiwanej pozycji w grupie. Przykładem jej komplementarności z teorią historii życia są zachowania samca, który nie może pozwolić sobie na wysyłanie sygnałów świadczących o jego wysokiej jakości w kategorii krótkoterminowego partnera seksualnego. By zapewnić sobie sukces reprodukcyjny, zastosuje on strategię łączenia się w związki długotrwałe. Gdy natomiast osobnik ma niewielkie szanse na znalezienie partnera, podejmuje decyzję o inwestowaniu we wspieranie swoich bliskich.
Rywalizacja, która opiera się na sygnałach samodzielnie przekazywanych przez jednostki zaangażowane we współzawodnictwo, sprzyja stosowaniu przez te osobniki różnego rodzaju gier pozorów i oszustw. To z kolei wykształca w społeczności mechanizmy wykrywania kłamstw. Pojawiają się przystosowania, na przykład mechanizm wykrywania oszusta. Zapobiega to byciu wykorzystanym podczas wymiany wynikającej z umowy społecznej. Zdolności w wykrywaniu oszusta są jednak nierównomiernie rozłożone w grupie społecznej. W związku z tym pewne jednostki będą bardziej narażone na wykorzystywanie niż inne, co z kolei sprzyja rozwojowi adaptacji ewolucyjnej.
W podejściu ewolucyjnym badacze zauważyli, że w sytuacji, gdy możliwe jest jednoczesne podjęcie dwóch lub więcej strategii, bardziej korzystne dla osobnika jest zastosowanie strategii innej niż wybrali pozostali. Ustalono także, że zachowania rywalizacyjne pojawiają się najczęściej tam, gdzie jest dużo zasobów (m.in. jedzenie, terytorium, potencjalni partnerzy). U gatunków tworzących sieci społeczne sam fakt istnienia społeczności prowadzi do tworzenia się nisz adaptacyjnych, w których różne osobowości mogą odnosić sukcesy. Na tej podstawie opracowana została analiza kosztów i korzyści w zależności od środowiska bazująca na pięcioczynnikowym modelu osobowości (por. podrozdział [link]Teorie cech). Według Bussa ekstrawersja przynosi np. korzyści w skutecznym znalezieniu partnerek w perspektywie krótkoterminowej, a kosztem tej adaptacji jest na przykład narażenie zdrowia w związku z przemocą skierowaną przez zazdrosne osobniki (Buss, 2009).
Rola genów i środowiska
W podejściu socjobiologicznym widoczne są trzy główne nurty związane z genetyką: dziedziczenie cech, wpływ genów na osobowość jednostki oraz wpływ środowiska na geny. Genom człowieka składa się z 22–25 tys. genów, w których zapisany jest całkowity potencjał jednostki. Mówi się tu o potencjale, ponieważ geny mogą pozostawać uśpione, nie musi dochodzić do ich ekspresji.
Poznaj szczegóły
Minesockie badanie bliźniąt
Klasycznym już badaniem, które rzuciło światło na kwestie dziedziczenia cech jest tzw. minesockie badanie bliźniąt. Przeprowadzono je w latach 1979-1999 na próbie 350 par jednojajowych i dwujajowych bliźniąt wychowywanych razem i osobno. Z tego trwającego 20 lat badania wynikło, że bliźnięta jednojajowe, bez względu na to, czy wychowywały się w jednej rodzinie czy w różnych, wykazywały znaczne podobieństwa osobowości (Bouchard, 1994; Bouchard et al. 1990; Segal, 2012). Między innymi na tej podstawie określono odziedziczalność (ang. heritability) wielu cech, która opisuje stopień, w jakim różnice między osobnikami tej samej populacji są uwarunkowane genetycznie. Niektóre z cech analizowanych w minesockim badaniu bliźniąt miały wskaźnik odziedziczalności wyższy niż 50%. Były to między innymi predyspozycje przywódcze, posłuszeństwo wobec autorytetów, poczucie dobrostanu, wyobcowanie, odporność na stres i podatność na strach.
Obecnie, na podstawie licznych innych badań genetycznych bliźniąt, przyjmuje się, że odziedziczalność cech wynosi 30–60%. Dominuje też konsensus, że cech osobowości nie determinuje pojedynczy gen, lecz setki genów, które w skomplikowany sposób ze sobą oddziałują. Z powodu ogromnej złożoności oddziaływań genów między sobą ustalenie faktycznej odziedziczalności jest trudne; badacze nazywają ją odziedziczalnością ukrytą.
Zwir i współpracownicy (2020) ustalili, że interakcje ponad 700 genów mają udział w kształtowaniu się autoregulacyjnych komponentów osobowości istotnych dla zdrowia psychicznego jednostki, czyli cech osobowości takich jak: samokierowanie, współpraca i samotranscendencja. Wskazane przez badaczy zestawy genów modulują określone procesy molekularne w mózgu związane z celowym ustalaniem celów, autorefleksją, empatią, uczeniem się epizodycznym oraz pamięcią.
Według badania opisanego powyżej wskazane zestawy genów odpowiadają określonym cechom osobowości w znacznej mierze niezależnie od wpływów środowiskowych. Inni badacze z kolei próbują wyjaśnić proces kształtowania się cech osobowości, poszukując efektów oddziaływania środowiska na geny. Czynnikami epigenetycznymi (ang. epigenetic factors), czyli zewnętrznymi czynnikami, które wpływają na ekspresję genów, mogą być pojedyncze różnice środowiskowe (wsparcie rodzicielskie, trudne wydarzenia życiowe i dostępność zasobów) oraz czynniki kontekstowe. W związku z tym – wg tego podejścia – w zależności od zaistniałych okoliczności, mimo podobieństw genotypowych u jednostek mogą wykształcić się różne cechy osobowości. Fisher (2018) zaproponował, że takim czynnikiem kontekstowym dla ekstrawersji i neurotyzmu może być klimat. Posłużymy się tym przykładem, żeby pokrótce zarysować tok rozumowania, zaznaczając, że nadal jest to kwestia w dużym stopniu niewyjaśniona, wymagająca dalszych badań.
Zespół Fishera badał wpływ klimatu na ekspresję ekstrawersji i neurotyzmu u jednostek z określonymi zestawami wariancji genów. Powiązanie tych cech osobowości z określonymi genami jest możliwe, ponieważ obie te cechy są zależne od funkcjonowania układu nagrody jednostki, a układ nagrody z kolei ma uwarunkowaną genetycznie wrażliwość na dopaminę. Obserwowana w populacji zmienność genów odpowiedzialnych za gospodarkę dopaminą jest powiązana z różnicami w czynności ciała prążkowanego, obszarze kory przedczołowej i układu limbicznego, które biorą udział w procesach podejmowania decyzji, uczenia się przez wzmocnienie i ocenę ryzyka (Fisher R. et al. 2018).
Fisher, opierając swoje badanie na teorii wzmocnienia, ustalił, że pozytywne i negatywne doświadczenia mogą być przetwarzane inaczej w stresie spowodowanym gorącym lub zimnym klimatem niż w klimacie łagodnym. Prowadzi to kształtowania się różnych profili osobowości w zależności od warunków zewnętrznych. Osoby o wysoko funkcjonalnej gospodarce dopaminą (ekstrawertycy) w klimacie bardzo wymagającym są silniej wzmacniane nagrodami niż negatywnym doświadczeniem ryzyka, co wpływa na silniejszy rozwój tendencji do dążenia niż w klimacie łagodnym. Natomiast osoby z nisko funkcjonalną gospodarką dopaminą (neurotycy) w stresującym środowisku (ostry klimat) mogą silniej rozwinąć się w kierunku zachowań unikowych, niż w klimacie łagodnym (Fisher R. et al. 2018). Inne spojrzenie na to zagadnienie przedstawiamy w następnym podrozdziale: [link]Kulturowe uwarunkowania osobowości.
Wzajemne relacje między genami, środowiskiem i cechami osobowości pozostają zagadką odkrywaną z trudem, fragment po fragmencie. Zważywszy jednak, że pełną sekwencję genomu człowieka uzyskano dopiero w 2004 roku, a od tego czasu tempo postępu odkryć w genetyce nieustannie przyśpiesza, oraz że badania nad tą tematyką są prowadzone w wielu ośrodkach naukowych, nadzieja na przełomowe odkrycia w tej dziedzinie jest w pełni uzasadniona.
Sięgnij po więcej
W jakim stopniu osobowość jest zdeterminowana przez naszą pulę genetyczną? Obejrzyj to wideo i dowiedz się więcej.