11.6 Teorie cech

Zgodnie z teoriami cech (ang. trait theories) na osobowość człowieka składają się cechy (ang. traits) lub charakterystyczne sposoby zachowania. Czy jesteś raczej towarzyska, czy nieśmiała? Pasywny czy agresywny? Jesteś optymistą czy pesymistą? Masz zmienne nastroje, czy jesteś zrównoważona? Wcześni teoretycy starali się opisać wszystkie cechy osobowości. Według jednego z nich, Gordona Allporta (Allport i Odbert, 1936), w języku angielskim istnieją tysiące słów opisujących charakterystyczne cechy ludzi: talenty i zdolności, stany emocjonalne i zachowania. Allporta podzielił je na trzy kategorie: dominujące, centralne i wtórne. Cecha dominująca (ang. cardinal trait) to taka, która w osobowości, a zatem i życiu wybija się na plan pierwszy: skąpstwo u Ebenezera Scrooge'a lub odwaga w przypadku Supermana. Cechy dominujące są niezwykle rzadkie – niewielka liczba ludzi ma osobowości zdominowane przez pojedynczą cechę. Zwykle na osobowość składa się wiele różnych cech. Cechy centralne (ang. central traits) to ogólne cechy, które tworzą podstawę osobowości i w działaniu pojawiają się najczęściej (np. lojalność, życzliwość, zgodność, przyjacielskość, podejrzliwość, dzikość i zrzędliwość). Cechy wtórne (ang. secondary traits) nie są ani tak oczywiste, ani tak spójne jak cechy centralne. Występują zwykle w określonych sytuacjach i opisują preferencje i postawy, na przykład złość w sytuacji, gdy jest się łaskotanym, spanie tylko na lewym boku lub zamawianie sałatki z sosem podanym osobno. Można też nie być osobą lękliwą, lecz czuć pewną nerwowość podczas publicznych wystąpień.

Chcąc nieco ułatwić posługiwanie się listą cech, Raymond Cattell (1946, 1957) ograniczył ją do 171 pozycji. Opisywanie osobowości za pomocą cech nie polega jednak na ustaleniu, czy jednostka określoną cechę posiada, czy nie, bo takie proste kategoryzowanie nie odzwierciedliłoby unikatowości jednostki. Według Cattella osobowości ludzi składają się z tych samych cech, tylko w innym natężeniu. Cattell (1957) zidentyfikował 16 czynników lub wymiarów osobowości zdrowej: ciepło, rozumowanie, stabilność emocjonalną, agresywność, energiczność, poczucie obowiązku, społeczną śmiałość, wrażliwość, czujność, poziom abstrakcji, prywatność, niepokój, otwartość na zmiany, niezależność, perfekcjonizm i napięcie (Tabela 11.5). Na ich podstawie stworzył narzędzie do pomiaru osobowości, popularnie zwane kwestionariuszem 16PF (lub szesnastoczynnikowym kwestionariuszem osobowości). Tak jak wspomniano powyżej, za pomocą kwestionariusza nie ustala się zero-jedynkowo występowania konkretnej cechy, lecz mierzy się natężenie jej występowania na skali. Na przykład poziom ciepła pokazuje, jak bardzo troskliwie i życzliwie traktujesz innych. Jeśli na skali tej cechy uzyskasz niski wynik, w relacjach zachowujesz chłód i dystans. Wysoki wynik na tej skali powiązany jest z dawaniem wsparcia i pociechy innym.

Psychologowie Sybil Eysneck (ur. 1927) i Hans Eysneck (1916-1997) (Ilustracja 11.12) byli teoretykami osobowości i koncentrowali się na wrodzonych cechach osobowości wynikających z uwarunkowań biologicznych, w tym genetycznych. Uważali, że osobowość w dużym stopniu wynika z biologii i ma dwa główne wymiary przedstawione na Ilustracji 11.13. Pierwszy wymiar mierzy m.in. potrzeby kontaktów społecznych jednostki, zawierające się między dwoma biegunami: ekstrawersją i introwersją. Drugi wymiar opisuje emocjonalność podmiotu, w kontinuum między neurotyzmem a stabilnością emocjonalną (Eysenck, 1990, 1992, Eysenck i Eysenck, 1963).

Ilustracja 11.12 Sybil i Hans Eysenckowie uważali, że cechy osobowości mają podłoże biologiczne i w dużym stopniu są dziedziczone (źródło: „Sirswindon"/Wikimedia Commons).

Zgodnie z ich teorią ludzie z wysokim wynikiem w kierunku ekstrawersji są towarzyscy, kontaktowi i chętni do nawiązywania relacji z innymi, natomiast osoby mające wysoki wynik w kierunku introwersji charakteryzują się większą potrzebą przebywania w samotności, angażowania się w czynności wykonywane samodzielnie i ograniczania interakcji międzyludzkich. W wymiarze neurotyzm–stabilność osoby z wysokim wynikiem w kierunku neurotyzmu mają skłonności do niepokoju, mają nadreaktywny współczulny układ nerwowy i nawet przy minimalnym poziomie stresu ich ciała i emocje szybko reagują walką lub ucieczką. W przeciwieństwie do nich, osoby z wysokim wynikiem w kierunku stabilności emocjonalnej do uruchomienia reakcji „walcz lub uciekaj” potrzebują znacznie silniejszej stymulacji. W oparciu o te dwa wymiary Eysenckowie stworzyli teorię dzielącą ludzi pod kątem osobowości na cztery kategorie (ćwiartki na wykresie).

Do wyraźnego podobieństwa między tą teorią a opisywanymi wcześniej czterema humorami (melancholijnym, cholerycznym, flegmatycznym i sangwinicznym) Hipokratesa–Galena wrócimy w podrozdziale Temperament. Tamże pochylimy się również nad teoriami temperamentu, które bezpośrednio czerpią z podejścia Eysencków.

Ilustracja 11.13 Eysenckowie opisali dwa wymiary odpowiadające za zróżnicowanie osobowości: ekstrawersję – introwersję oraz neurotyzm – stabilność.

Po pewnym czasie Eysenckowie dodali trzeci wymiar: psychotyzm (Eysenck, Eysenck i Barrett, 1985). Osoby z wysokim wynikiem w skali psychotyzmu są niezależnie myślącymi nonkonformistami. Są zimni, impulsywni, antyspołeczni i wrogo nastawieni. Natomiast osoby z niskim wynikiem w tej skali cechują się kontrolą impulsów – są altruistyczne, empatyczne, współpracujące i konwencjonalne (Eysenck, Eysenck i Barrett, 1985).

Według jednych naukowców 16 czynników Cattella to zbyt dużo do opisu osobowości, a według innych trzy wymiary Eysencków to zbyt mało. Powstał w związku z tym pięcioczynnikowy model osobowości (PMO) (ang. Five Factor Model), który plasuje się gdzieś między nimi. Współcześnie jest to najpopularniejsza teoria w obszarze psychologii osobowości i najtrafniejsza i najbardziej precyzyjna metoda opisu podstawowych wymiarów cech. Wspomniane pięć czynników, czyli tak zwana wielka piątka, to: otwartość na doświadczenie, ekstrawersja, sumienność (zwana też niezawodnością), ugodowość i neurotyzm (określany czasem jako emocjonalność) (Ilustracja 11.14). Aby zapamiętać te pięć czynników, można zastosować mnemotechniczny skrót (od nazw angielskich) OCEAN (Openness, Conscientiousness, Extraversion, Agreeableness, Neuroticism).

W modelu pięcioczynnikowym, podobnie jak w modelach Cattella lub Eysencka, wszystkie cechy występują u każdego z nas, lecz w różnym natężeniu. Otwartość na doświadczenie charakteryzuje się wyobraźnią, uczuciami, działaniem i pomysłami. Osoby, które osiągają wysoki wynik na tej skali, zwykle są ciekawe świata i innych ludzi oraz mają wiele zainteresowań. Sumienność to: samodyscyplina, rozwaga i dążenie do celu. Osoby o wysokim wyniku na tej skali są pracowite i godne zaufania. W sporej liczbie badań pojawia się pozytywna korelacja między sumiennością i sukcesami w nauce (Akomolafe, 2013; Chamorro-Premuzic i Furnham, 2008, Conrad i Patry, 2012, Noftle i Robins, 2007, Wagerman i Funder, 2007). Ekstrawersję cechuje towarzyskość, asertywność, poszukiwanie pobudzenia i ekscytacji oraz ekspresja emocjonalna. Osoby, które osiągają na tej skali wysoki wynik, postrzegane są przez innych jako rozmowne, ciepłe i zainteresowane innymi. Wysokie wyniki zarówno w obszarze otwartości, jak i ekstrawersji, a co za tym idzie – ciekawość oraz potrzeba wrażeń – przekładają się na potrzebę wypraw w nieznane albo uprawianie sportów ekstremalnych (Tok, 2011). Czwarta cecha to ugodowość, czyli skłonność do bycia życzliwym i uprzejmym, współpracującym oraz rzetelnym. Osoby z niskim wynikiem na tej skali opisuje się często jako źle wychowane i niechętne do współpracy, choć jedno z ostatnich badań pokazało, że mężczyźni z niskim wynikiem ugodowości zarabiają więcej niż ci z wyższym wynikiem (Judge, Livingston i Hurst, 2012). Ostatnia cecha z wielkiej piątki to neurotyzm, czyli skłonność do doświadczania nieprzyjemnych emocji. Osoby z wysokim wynikiem na skali neurotyzmu częściej niż inne doświadczają negatywnych emocji i poczucia winy oraz opisywane są jako gniewne, impulsywne i wrogo nastawione. Watson i Clark (1984) odkryli, że wysoki poziom neurotyzmu często idzie w parze z podniesionym poziomem lęku i uczuciem bycia nieszczęśliwym. W przeciwieństwie do nich, osoby uzyskujące niski wynik na tej skali są raczej spokojne i zrównoważone emocjonalnie.

Ilustracja 11.14 W pięcioczynnikowym modelu osobowości każda cecha występuje u każdej osoby i oceniania jest na skali od wysokiego poziomu do niskiego.

Każda cecha wielkiej piątki ma wymiar dwubiegunowy, czyli zawiera się między dwoma ekstremami. Większość ludzi plasuje się gdzieś pomiędzy tymi biegunami. Należy zaznaczyć, że choć postulowane cechy są względnie stałe w ciągu życia, podlegają minimalnym wahaniom. Badania pokazują, że sumienność wzrasta w okresie wczesnej i średniej dorosłości, gdy uczymy się lepiej zarządzać relacjami osobistymi i obszarem zawodowym (Donnellan i Lucas, 2008). Podobnie ugodowość, która najwyższa jest pomiędzy 50. a 70. rokiem życia (Terracciano, McCrae, Brant i Costa, 2005). Neurotyzm i ekstrawersja wraz z wiekiem nieco maleją (Donnellan i Lucas, 2008, Terracciano et al. 2005). Udowodniono, że cechy z wielkiej piątki występują bez względu na różnice etniczne, kulturowe oraz wiek i prawdopodobnie w dużej mierze mają podłoże biologiczne i genetyczne (Jang, Livesley i Vernon, 1996; Jang et al. 2006, McCrae i Costa, 1997; Schmitt et al. 2007).