Przejdź do treściPrzejdź do informacji o dostępnościMenu skrótów klawiszowych
Logo OpenStax
Psychologia

11.9 Temperament

Psychologia11.9 Temperament

Menu
Spis treści
  1. Przedmowa
  2. 1 Wstęp do psychologii
    1. Wprowadzenie
    2. 1.1 Czym jest psychologia
    3. 1.2 Historia psychologii
    4. 1.3 Psychologia współczesna
    5. 1.4 Kariera zawodowa psychologa
    6. Kluczowe pojęcia
    7. Podsumowanie
    8. Sprawdź wiedzę
    9. Ćwicz myślenie krytyczne
    10. Rozwijaj się
  3. 2 Prowadzenie badań
    1. Wprowadzenie
    2. 2.1 Dlaczego badania są ważne?
    3. 2.2 Metody badawcze
    4. 2.3 Analiza wyników
    5. 2.4 Etyka
    6. Kluczowe pojęcia
    7. Podsumowanie
    8. Sprawdź wiedzę
    9. Ćwicz myślenie krytyczne
    10. Rozwijaj się
  4. 3 Biopsychologia
    1. Wprowadzenie
    2. 3.1 Genetyka człowieka
    3. 3.2 Komórki układu nerwowego
    4. 3.3 Składowe układu nerwowego
    5. 3.4 Mózg i rdzeń kręgowy
    6. 3.5 Układ hormonalny
    7. Kluczowe pojęcia
    8. Podsumowanie
    9. Sprawdź wiedzę
    10. Ćwicz myślenie krytyczne
    11. Rozwijaj się
  5. 4 Stany świadomości
    1. Wprowadzenie
    2. 4.1 Czym jest świadomość?
    3. 4.2 Rola snu
    4. 4.3 Fazy snu
    5. 4.4 Zaburzenia snu
    6. 4.5 Używanie substancji psychoaktywnych
    7. 4.6 Inne stany świadomości
    8. Kluczowe pojęcia
    9. Podsumowanie
    10. Sprawdź wiedzę
    11. Ćwicz myślenie krytyczne
    12. Rozwijaj się
  6. 5 Wrażenia zmysłowe i spostrzeganie
    1. Wprowadzenie
    2. 5.1 Czym różnią się wrażenia zmysłowe i spostrzeganie
    3. 5.2 Fale i długości fal
    4. 5.3 Wzrok
    5. 5.4 Słuch
    6. 5.5 Inne zmysły
    7. 5.6 Zasady postrzegania w psychologii Gestalt
    8. Kluczowe pojęcia
    9. Podsumowanie
    10. Sprawdź wiedzę
    11. Ćwicz myślenie krytyczne
    12. Rozwijaj się
  7. 6 Uczenie się
    1. Wprowadzenie
    2. 6.1 Na czym polega proces uczenia się?
    3. 6.2 Warunkowanie klasyczne
    4. 6.3 Warunkowanie sprawcze
    5. 6.4 Uczenie się przez obserwację (modelowanie)
    6. Kluczowe pojęcia
    7. Podsumowanie
    8. Sprawdź wiedzę
    9. Ćwicz myślenie krytyczne
    10. Rozwijaj się
  8. 7 Myślenie i inteligencja
    1. Wprowadzenie
    2. 7.1 Czym jest poznanie?
    3. 7.2 Język
    4. 7.3 Rozwiązywanie problemów
    5. 7.4 Czym jest inteligencja i twórczość?
    6. 7.5 Pomiar inteligencji
    7. 7.6 Źródła inteligencji
    8. Kluczowe pojęcia
    9. Podsumowanie
    10. Sprawdź wiedzę
    11. Ćwicz myślenie krytyczne
    12. Rozwijaj się
  9. 8 Pamięć
    1. Wprowadzenie
    2. 8.1 Jak działa pamięć
    3. 8.2 Obszary mózgu zaangażowane w procesy pamięciowe
    4. 8.3 Kłopoty z pamięcią
    5. 8.4 Sposoby na poprawę pamięci
    6. Kluczowe pojęcia
    7. Podsumowanie
    8. Sprawdź wiedzę
    9. Ćwicz myślenie krytyczne
    10. Rozwijaj się
  10. 9 Psychologia rozwojowa
    1. Wprowadzenie
    2. 9.1 Co to jest psychologia rozwojowa?
    3. 9.2 Teorie psychologii rozwojowej
    4. 9.3 Stadia rozwoju
    5. 9.4 Kres życia
    6. Kluczowe pojęcia
    7. Podsumowanie
    8. Sprawdź wiedzę
    9. Ćwicz myślenie krytyczne
    10. Rozwijaj się
  11. 10 Emocje i motywacje
    1. Wprowadzenie
    2. 10.1 Emocje
    3. 10.2 Biologia emocji
    4. 10.3 Motywacja
    5. 10.4 Sfera seksualna
    6. Kluczowe pojęcia
    7. Podsumowanie
    8. Sprawdź wiedzę
    9. Ćwicz myślenie krytyczne
    10. Rozwijaj się
  12. 11 Osobowość
    1. Wprowadzenie
    2. 11.1 Czym jest osobowość?
    3. 11.2 Freud i perspektywa psychodynamiczna
    4. 11.3 Neofreudyści: Adler, Erikson, Jung i Horney
    5. 11.4 Podejście poznawcze
    6. 11.5 Podejścia humanistyczne
    7. 11.6 Teorie cech
    8. 11.7 Socjobiologiczna koncepcja osobowości
    9. 11.8 Kulturowe uwarunkowania osobowości
    10. 11.9 Temperament
    11. 11.10 Ocena osobowości
    12. Kluczowe pojęcia
    13. Podsumowanie
    14. Sprawdź wiedzę
    15. Ćwicz myślenie krytyczne
    16. Rozwijaj się
  13. 12 Psychologia społeczna
    1. Wprowadzenie
    2. 12.1 Czym zajmuje się psychologia społeczna?
    3. 12.2 Atrybucje
    4. 12.3 Role i normy społeczne
    5. 12.4 Postawy i ich zmiana
    6. 12.5 Konformizm, zgodność, posłuszeństwo
    7. 12.6 Uprzedzenia i dyskryminacja
    8. 12.7 Agresja
    9. 12.8 Zachowania pomocne
    10. 12.9 Tworzenie relacji
    11. Kluczowe pojęcia
    12. Podsumowanie
    13. Sprawdź wiedzę
    14. Ćwicz myślenie krytyczne
    15. Rozwijaj się
  14. 13 Psychologia pracy i organizacji
    1. Wprowadzenie
    2. 13.1 Dopasowanie człowiek–organizacja
    3. 13.2 Postawy wobec organizacji i relacje w pracy
    4. 13.3 Stres w pracy
    5. 13.4 Motywacja do pracy
    6. Kluczowe pojęcia
    7. Podsumowanie
    8. Sprawdź wiedzę
    9. Ćwicz myślenie krytyczne
    10. Rozwijaj się
  15. 14 Stres
    1. Wprowadzenie
    2. 14.1 Czym jest stres?
    3. 14.2 Stresory
    4. 14.3 Stres a choroby
    5. 14.4 Kontrolowanie stresu
    6. 14.5 Dążenie do szczęścia
    7. Kluczowe pojęcia
    8. Podsumowanie
    9. Sprawdź wiedzę
    10. Ćwicz myślenie krytyczne
    11. Rozwijaj się
  16. 15 Zaburzenia psychiczne
    1. Wprowadzenie
    2. 15.1 Czym są zaburzenia psychiczne?
    3. 15.2 Diagnostyka i klasyfikacja zaburzeń psychicznych
    4. 15.3 Poglądy na przyczyny zaburzeń psychicznych
    5. 15.4 Zaburzenia lękowe
    6. 15.5 Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne i pokrewne
    7. 15.6 Zespół stresu pourazowego
    8. 15.7 Zaburzenia nastroju
    9. 15.8 Schizofrenia
    10. 15.9 Zaburzenia dysocjacyjne
    11. 15.10 Zaburzenia występujące u dzieci
    12. 15.11 Zaburzenia osobowości
    13. Kluczowe pojęcia
    14. Podsumowanie
    15. Sprawdź wiedzę
    16. Ćwicz myślenie krytyczne
    17. Rozwijaj się
  17. 16 Terapia i leczenie
    1. Wprowadzenie
    2. 16.1 Terapia zaburzeń psychicznych teraz i kiedyś
    3. 16.2 Techniki terapeutyczne
    4. 16.3 Sposoby leczenia
    5. 16.4 Uzależnienia i zaburzenia związane z zażywaniem środków odurzających
    6. 16.5 Wykorzystanie paradygmatu społeczno-kulturowego w terapii
    7. Kluczowe pojęcia
    8. Podsumowanie
    9. Sprawdź wiedzę
    10. Ćwicz myślenie krytyczne
    11. Rozwijaj się
  18. Bibliografia
  19. Skorowidz nazwisk
  20. Skorowidz rzeczowy
  21. Skorowidz terminów obcojęzycznych

Czym jest temperament i w jakiej relacji pozostaje w stosunku do osobowości? Psycholodzy dysponują licznymi teoriami osobowości, część z nich omówiliśmy w poprzednich fragmentach tego rozdziału. Wniosek, jaki z nich płynie, jest następujący: nie ma wśród psychologów konsensusu co do definicji konstrukcji psychicznej człowieka. Istnieją jednak obszary, w których badacze są zgodni. Temperament jest składnikiem osobowości, ujawnia się już u bardzo małych dzieci i jest względnie stały w porównaniu z innymi czynnikami, które składają się na osobowość (Rothbart, 2011). Psycholodzy przyznają, że temperament ma podłoże biologiczne i jest częściowo zdeterminowany genetycznie. Ponadto poprzedniki cech temperamentu dostrzegamy również u zwierząt.

Podejścia historyczne

Jak zostało wspomniane w podrozdziale Czym jest osobowość?, pierwsze ujęcie zachowań wynikających z cech osobowości zaproponował Hipokrates w 370 roku p.n.e., a jego koncepcja została rozwinięta przez Galena sześćset lat później. Według teorii Hipokratesa–Galena osobowość człowieka zależy od istnienia czterech soków ciała, zwanych również humorami. Są nimi: żółć z wątroby, czarna żółć z nerek, czerwona krew oraz flegma z płuc. Zachowanie równowagi między tymi podstawowymi płynami miało zapewniać stan zdrowia fizycznego (stąd np. pochodziła stosowana jeszcze w XIX wieku koncepcja upuszczania krwi). Uczeni powiązali zwiększoną obecność soków u jednostki z istnieniem czterech temperamentów: cholerycznego, melancholijnego, sangwinicznego oraz flegmatycznego. Nazewnictwo to – co jest rzeczą bezprecedensową – przetrwało dwa tysiące lat i jest żywe zarówno w mowie potocznej, jak i w leksykonie psychologów.

Empiryczne badania nad temperamentem zostały podjęte na przełomie XIX i XX wieku. Iwan Pawłow podczas rozpoczętych w 1923 r. wieloletnich badań nad warunkowaniem nazwanym później warunkowaniem klasycznym w odróżnieniu od warunkowania sprawczego (o eksperymentach prowadzonych przez Pawłowa pisaliśmy tutaj: Warunkowanie klasyczne) dostrzegł osobniczą zmienność reakcji psów i przypisał ją właściwościom układu nerwowego, jakimi są: siła pobudzenia i hamowania procesów nerwowych oraz równowaga i ruchliwość procesów nerwowych. Według Pawłowa komórki nerwowe osobników mają różne właściwości funkcjonalne. Zdolność do wytrzymywania trwającego krótko silnego pobudzenia albo długotrwałego niskiego pobudzenia, manifestuje się sposobem reakcji jednostki na bodziec: reakcja ta może być adekwatna, nadmierna lub zbyt słaba. Siłą procesu hamowania i ruchliwością procesów nerwowych Pawłow tłumaczył adekwatność zachowań związanych z powstrzymywaniem lub opóźnieniem reakcji oraz z reagowaniem na szybko zachodzące zmiany bodźców. Pewne konstrukty zaproponowane przez Pawłowa przetrwały, a teorie powstałe na ich podwalinach służą pomiarowi cech układu nerwowego u dorosłych ludzi.

Temperament u dzieci i dorosłych

W rozdziale poświęconym psychologii rozwoju człowieka wspomnieliśmy o badaniach Thomasa i Chess. Wyodrębnili dziewięć cech temperamentu u dzieci (1977): aktywność, rytmiczność, zbliżanie się-wycofywanie, łatwość przystosowania, próg reagowania, siła reakcji, jakość nastroju, roztargnienie, zakres uwagi i wytrwałość. Na ich podstawie zidentyfikowali (1977) trzy dziś już uznawane za klasyczne typy temperamentów u dzieci: łatwy, trudny i wolno rozgrzewający się (por. Stadia rozwoju). Jednakże czynniki środowiskowe (na przykład rodzaj interakcji w rodzinie) oraz proces dojrzewania mogą wpływać na ekspresję dziecięcego temperamentu (Carter i in., 2008). Narzędzia psychometryczne mierzące konstelacje wspomnianych cech pozwalają ustalić, czy dziecko ma temperament łatwy, wolno rozgrzewający się, czy trudny.

Współczesne badania i teorie postulują, że na temperament u dzieci składają się dwie cechy: reaktywność i samoregulacja (Rothbart, Ahadi i Evans, 2000). Reaktywność to fizjologiczna pobudliwość układu nerwowego w odpowiedzi na nowe lub stanowiące wyzwanie czynniki zewnętrzne, samoregulacja natomiast to zdolność do kontrolowania tej reakcji (Rothbart i Derryberry, 1981; Rothbart et al., 2011). Jedna osoba na przykład natychmiast reaguje na nowy bodziec dużym poziomem niepokoju, a druga niemal go nie zauważa, co jest wynikiem ich poziomu reaktywności. Niektórzy będą potrafili w miarę łatwo ten niepokój u siebie obniżyć, na przykład odwracając uwagę od źródła niepokoju, inni zaś nie; za tę zdolność odpowiadają właśnie mechanizmy samoregulacji.

Regulacyjna teoria temperamentu (RTT)

Jednym z kontynuatorów podejścia Pawłowa w badaniach nad temperamentem był Jan Strelau (1931-2020), wybitny polski psycholog, autor regulacyjnej teorii temperamentu (RTT) (ang. Regulative Theory of Temperament (RTT)). W swoich pracach wykorzystał koncepcje wypracowane przez Eysencka (por. podrozdział Teorie cech), dla którego temperament i inteligencja są składowymi osobowości (Eysenck terminów temperament i osobowość często używał zamiennie). Teoria sformułowana przez Strelaua jest wielowymiarowa, zakłada, że temperament przejawia się we wszystkich zachowaniach człowieka, ponieważ jest własnością formalną (czyli dotyczy sposobu a nie treści zachowania), i jest zauważalny już w niemowlęctwie. Pierwotna forma temperamentu jest wynikiem ewolucji biologicznej, w związku z czym czynniki genetyczne odgrywają znaczącą rolę w determinowaniu temperamentu jednostki. Cechy temperamentu są względnie stałe, przy czym w trakcie życia jednostki ulegają powolnej zmianie spowodowanej wpływem interakcji mechanizmów biologicznych odpowiedzialnych za temperament i wpływów środowiskowych.

Według Strelaua temperament reguluje zachowanie w dwóch aspektach: energetycznym i czasowym. Charakterystyka energetyczna obejmuje cechy przejawiające zdolność gromadzenia i rozładowywania energii przez jednostkę. Charakterystyka czasowa natomiast opisuje zdolność szybkiej zmiany zachowań. W tym kontekście temperament pełni funkcję regulacyjną, moderując sytuacje, stymulacje oraz zachowania. Temperament określa zapotrzebowanie jednostki na stymulację oraz decyduje o tym, jak duża jest dawka stymulacji. Według modelu RTT każdy z nas uczy się, jak w optymalny dla siebie sposób stymulację tę regulować, przy czym doświadczenie pokazuje, że nie zawsze się to nam udaje.

Zapotrzebowanie na stymulację jest wyznaczone przez nasz poziom reaktywności. Wysoki poziom reaktywności wiąże się z niskim zapotrzebowaniem na bodźce, natomiast niski poziom reaktywności wykazują jednostki z wysokim zapotrzebowaniem na bodźce. Poziom aktywności wpływa z kolei na ilość podejmowanych działań dostarczających stymulacji. Obie te cechy: reaktywność i aktywność zostały wyodrębnione już w początkowym kształcie teorii (1985) jako należące do charakterystyki energetycznej. Na późniejszym etapie prac nad teorią RTT (Zawadzki, Strelau, 1997) zdefiniowano siedem cech, których kombinacje odzwierciedlają opisane wyżej charakterystyki. Cechami z domeny charakterystyki energetycznej są:

  • wrażliwość sensoryczna (zdolność reagowania na subtelne, delikatne bodźce zmysłowe),
  • reaktywność emocjonalna (sposób reagowania na bodźce emocjonalne),
  • wytrzymałość (utrzymanie adekwatnych reakcji w warunkach silnej lub długotrwałej stymulacji zewnętrznej),
  • aktywność (podejmowanie działań dostarczających stymulacji).

Do domeny charakterystyki czasowej należą:

  • żwawość (zdolność do szybkiego reagowania i utrzymywania wysokiego tempa aktywności),
  • perseweratywność (tendencja do powtarzania i kontynuowania zachowań),
  • rytmiczność (tendencja do utrzymywania regularnego trybu życia nawet gdy nie wymagają tego okoliczności)

Strelau przyjmuje, że postulowane przez niego wymiary są ze sobą skorelowane i wzajemnie od siebie zależne. Jest to podejście odmienne od stosowanego w popularnych modelach, tzn. w wielkiej trójce Eysencka (ang. Eysenck's big three) (ekstrawersja, neurotyzm i psychotyzm) i w modelu pięcioczynnikowym (ang. Five Factor Model) (otwartość na doświadczenie, sumienność, ekstrawersja, ugodowość i neurotyzm), gdzie zakłada się, że cechy występują od siebie niezależnie (por. Teorie cech).

Cytowanie i udostępnianie

Chcesz zacytować, udostępnić albo zmodyfikować treść tej książki? Została ona wydana na licencji Uznanie autorstwa (CC BY) , która wymaga od Ciebie uznania autorstwa OpenStax.

Cytowanie i udostępnienia
  • Jeśli rozpowszechniasz tę książkę w formie drukowanej, umieść na każdej jej kartce informację:
    Treści dostępne za darmo na https://openstax.org/books/psychologia-polska/pages/1-wprowadzenie
  • Jeśli rozpowszechniasz całą książkę lub jej fragment w formacie cyfrowym, na każdym widoku strony umieść informację:
    Treści dostępne za darmo na https://openstax.org/books/psychologia-polska/pages/1-wprowadzenie
Cytowanie

© 12 paź 2022 OpenStax. Treść książki została wytworzona przez OpenStax na licencji Uznanie autorstwa (CC BY) . Nazwa OpenStax, logo OpenStax, okładki OpenStax, nazwa OpenStax CNX oraz OpenStax CNX logo nie podlegają licencji Creative Commons i wykorzystanie ich jest dozwolone wyłącznie na mocy uprzedniego pisemnego upoważnienia przez Rice University.