9.1 Konkurencja monopolistyczna
Pojęcie konkurencji monopolistycznej odnosi się do rynku, na którym wiele przedsiębiorstw sprzedaje zróżnicowane produkty. Proces różnicowania produktów może wykorzystywać ich fizyczne cechy, lokalizację miejsca sprzedaży, aspekty niematerialne, jak również postrzeganie i renomę rynkową.
Krzywa popytu na produkty przedsiębiorstwa będącego monopolistycznym konkurentem ma nachylenie ujemne, co oznacza, że firma ta ma wpływ na cenę rynkową swoich produktów i sama wybiera kombinację ceny i wielkości sprzedaży. Jednak indywidualna krzywa popytu postrzegana przez przedsiębiorstwa funkcjonujące w ramach konkurencji monopolistycznej jest bardziej elastyczna niż krzywa popytu monopolisty, ponieważ podmioty te muszą konkurować z innymi firmami produkującymi i sprzedającymi dobra lub usługi zaspokajające tę samą potrzebę. Maksymalizujące zysk przedsiębiorstwo działające w ramach konkurencji monopolistycznej będzie poszukiwało takiej wielkości produkcji, dla której utarg krańcowy jest równy kosztowi krańcowemu . Następnie wyznaczy cenę, którą odczyta ze swojej indywidualnej krzywej popytu.
Jeśli przedsiębiorstwa działające w ramach konkurencji monopolistycznej będą osiągać zyski ekonomiczne, stworzy to bodźce zachęcające nowe podmioty do wchodzenia na ten rynek. Zachęty ustaną dopiero wtedy, gdy w długim okresie zyski ekonomiczne wszystkich konkurentów na rynku zostaną sprowadzone do zera. Jeśli przedsiębiorstwa działające w ramach konkurencji monopolistycznej będą ponosić straty ekonomiczne, wówczas część z nich zacznie opuszczać rynek. Proces ten ustanie dopiero wtedy, gdy w długim okresie wszystkie przedsiębiorstwa działające na rynku osiągną zerowy zysk ekonomiczny.
Firmy będące monopolistycznymi konkurentami nie są efektywne produkcyjnie, ponieważ ich wolumen produkcji nie jest równy minimum długookresowego kosztu przeciętnego (nie produkują po najniższym możliwym koszcie). Nie są też efektywne alokacyjnie, ponieważ nie produkują zgodnie z warunkiem , lecz . A zatem przedsiębiorstwa działające w warunkach konkurencji monopolistycznej będą wytwarzały drożej (przy wyższych kosztach) mniejszy wolumen produkcji i sprzedawały go po wyższej cenie niż przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjne.
Gałęzie, w których występuje konkurencja monopolistyczna, oferują konsumentom korzyści w postaci większej różnorodności produktów, nabywcy są również beneficjentami nieustannego procesu ulepszania i uatrakcyjniania sprzedawanych dóbr i usług. Wśród ekonomistów istnieje jednak utrzymująca się różnica zdań dotycząca tego, czy gospodarka rynkowa nie generuje zbyt dużej różnorodności, co może przekładać się na znaczny wzrost kosztów wytwarzania i cen rynkowych.
9.2 Oligopol
Oligopol to struktura rynku, w ramach której kilka przedsiębiorstw dostarcza większość lub całość produkcji w danej gałęzi. Oligopoliści osiągają największe zyski, jeśli potrafią zjednoczyć się w kartel i działać jak monopolista, ograniczając produkcję i podnosząc cenę. Ponieważ każdy członek oligopolu może zwiększyć swoje zyski, łamiąc takie porozumienie, zmowy zazwyczaj przestają obowiązywać w średnim i długim okresie, zwłaszcza że mają nielegalny charakter i ich przestrzeganie nie może być egzekwowane na drodze prawnej.
Dylemat więźnia jest przykładem zastosowania teorii gier do analizy postępowania firm działających w ramach oligopolu. Pokazuje on, dlaczego w pewnych sytuacjach wszystkie strony mogą bardziej skorzystać na współpracy niż na kierowaniu się własnym wąsko pojmowanym interesem. Wyzwaniem dla stron pozostaje jednak znalezienie sposobów egzekwowania i zachęcania do zawarcia ewentualnego porozumienia.