3.2 Pozacenowe determinanty popytu i podaży

Jakie czynniki wpływają na popyt?

Popyt zdefiniowaliśmy jako ilość jakiegoś dobra lub usługi, którą konsumenci chcą i są w stanie kupić przy różnych poziomach ceny rynkowej. Zgodnie z tą definicją istnieją co najmniej dwa, łatwe do zidentyfikowania, czynniki, które kształtują popyt. Jeśli chcę coś kupić, to znaczy, że dane dobro lub usługa może zaspokoić potrzebę wynikającą z moich gustów i preferencji. Jeśli jestem palaczem, nałóg skłania mnie do zakupu papierosów lub tytoniu. Moje gusta i preferencje sprawiają, że palę, to z kolei powoduje, że odczuwam nieodpartą potrzebę dostarczenia mojemu organizmowi nikotyny, a tę potrzebę mogę zaspokoić, kupując paczkę papierosów. Jeśli jednak nie palę, nie jestem zainteresowany zakupem papierosów. Jeśli czegoś nie potrzebujesz ani nie chcesz, to po prostu tego nie kupisz. Z kolei stwierdzenie „są w stanie kupić" jednoznacznie wskazuje, że dochód konsumentów jest również istotnym czynnikiem wpływającym na ich decyzje zakupowe. Profesorów zazwyczaj stać na lepsze lokum i środek transportu niż studentów, ponieważ mają większe dochody, jakkolwiek zarówno studenci, jak i wykładowcy zapewne tak samo mocno pragną mieć dach nad głową i możliwość nieskrępowanego przemieszczania się. Ceny towarów pokrewnych do dobra lub usługi, których zakup rozważamy, również mogą wpływać na popyt. Jeśli potrzebujesz nowego samochodu i poważnie rozważasz zakup fiata, cena skody lub opla nie pozostanie bez wpływu na twoją decyzję. Wreszcie struktura demograficzna populacji (liczba ludzi w konkretnym wieku) również oddziałuje na popyt. Im więcej dzieci rodzi się w danym kraju, tym większy pojawia się popyt na pieluchy i ubranka dla niemowląt. Z kolei wraz z dorastaniem tych dzieci popyt na mleko modyfikowane i środki pielęgnacji maluchów maleje, a rośnie na ubezpieczenie samochodów młodych kierowców i różnego rodzaju elektroniczne gadżety.

Wskazane powyżej czynniki mają znaczenie zarówno dla popytu zgłaszanego przez konkretną osobę, jak i dla całego rynku. W jaki sposób każdy z nich wpływa na popyt i jak zilustrować ten wpływ na wykresie? Aby odpowiedzieć na te pytania, musimy najpierw wprowadzić i objaśnić założenie ceteris paribus.

Założenie ceteris paribus

Krzywa popytu (ang. demand curve) lub krzywa podaży (ang. supply curve) to relacja między dwiema i tylko dwiema zmiennymi: ilością na osi poziomej i ceną rynkową na osi pionowej. Założeniem leżącym u podstaw tworzenia krzywej popytu lub krzywej podaży jest to, że nie zmieniają się żadne istotne dla obu wielkości czynniki ekonomiczne inne niż rynkowa cena produktu. Ekonomiści nazywają to założenie ceteris paribus, co jest łacińskim wyrażeniem oznaczającym „inne rzeczy są stałe” lub „przy innych czynnikach niezmienionych". Zależność opisana krzywą popytu lub podaży opiera się na założeniu ceteris paribus. Zmniejszenie ceny rynkowej wywołuje wzrost zapotrzebowania i spadek ilości oferowanej tylko wtedy, gdy wszystkie czynniki, które mogłyby wpłynąć na popyt i podaż, pozostają niezmienione. Jeśli dopuścimy zmianę jakiegokolwiek czynnika determinującego popyt lub podaż, wówczas prawa podaży i popytu oczywiście wciąż będą obowiązywać, ale efekt wzrostu lub spadku ceny wcale nie musi być zgodny z naszymi oczekiwaniami, jak pokazuje poniższa Ramka Kiedy ceteris paribus ma zastosowanie?.

W jaki sposób dochód wpływa na popyt?

Wykorzystajmy dochód jako przykład tego, w jaki sposób czynniki inne niż cena rynkowa wpływają na popyt. Ilustracja 3.5 pokazuje początkowe zapotrzebowanie na używane samochody jako D₀. Na przykład w punkcie Q, gdzie cena wynosi 20 tys. zł za samochód, liczba aut, na które jest zapotrzebowanie, kształtuje się na poziomie 18 tys. D₀ pokazuje również, jak zmieniłoby się zapotrzebowanie na samochody przy wyższej lub niższej cenie. Gdyby cena samochodu wzrosła do 22 tys. zł, zapotrzebowanie spadłoby do 17 tys. sztuk (pokazuje to punkt R).

Pierwotne położenie krzywej popytu D₀, jak każdej krzywej popytu, opiera się na założeniu ceteris paribus, zgodnie z którym żadne inne istotne dla popytu czynniki nie ulegają zmianie. Teraz wyobraź sobie, że gospodarka rozwija się, rosną dochody wielu ludzi, co sprawia, że samochody stają się bardziej przystępne cenowo (przeciętny konsument za swój roczny dochód jest w stanie kupić nie jeden, ale dwa samochody). Jak wpłynie to na popyt? Jak możemy to pokazać na wykresie?

Wracamy do Ilustracji 3.5. Cena samochodów nadal wynosi 20 tys. zł, ale przy wyższych dochodach zapotrzebowanie dla tego poziomu ceny rynkowej wzrosło teraz do 20 tys. aut, jak pokazuje to punkt S. W wyniku wzrostu poziomu dochodów krzywa popytu przesuwa się w prawo do nowego położenia D₁, wskazując na wzrost popytu. Tabela 3.4 pokazuje wyraźnie, że ten zwiększony popyt występuje przy każdym poziomie ceny rynkowej, nie tylko tym wyznaczonym przez punkty Q i S.

A teraz wyobraź sobie, że gospodarka zwalnia, wielu ludzi traci pracę lub pracuje krócej, osiągając niższe dochody. W takim przypadku spadek dochodów spowodowałby zmniejszenie zapotrzebowania na samochody przy każdym poziomie ceny rynkowej, a krzywa popytu D₀ z pierwotnego położenia przesunęłaby się w lewo, do położenia D₂. W naszym przykładzie cena 20 tys. zł oznacza zapotrzebowanie na poziomie 18 tys. samochodów dla pierwotnej krzywej popytu, ale tylko 14,4 tys. aut po przesunięciu popytu.

Ilustracja 3.5 Przesunięcia krzywej popytu: przykład rynku samochodów Zwiększony popyt oznacza, że przy każdym poziomie ceny rynkowej zapotrzebowanie jest większe, a więc krzywa popytu przesuwa się w prawo, z położenia D₀ do położenia D₁. Zmniejszony popyt oznacza, że przy każdym poziomie ceny rynkowej zapotrzebowanie jest mniejsze, a zatem krzywa popytu przesuwa się w lewo, z położenia D₀ do położenia D₂.

Gdy krzywa popytu przesuwa się, nie oznacza to, że zapotrzebowanie zgłaszane przez każdego indywidualnego nabywcę zmienia się w taki sam sposób. W naszym przykładzie nie każdy klient zainteresowany kupnem auta musiałby się zmierzyć ze zmianą dochodu w tym samym kierunku (wzrost albo spadek) i tym samym stopniu, co oznacza, że nie każdy zdecydowałby się na kupno samochodu przy wzroście dochodów w gospodarce lub przeciwnie, nie dokonałby zakupu, gdyby dochody w gospodarce się obniżyły. Przesunięcie krzywej popytu pokazuje zmianę dla całego rynku i jest wypadkową decyzji podejmowanych przez wszystkie osoby zainteresowane kupnem samochodu.

W poprzednim podrozdziale dowodziliśmy, że wyższy dochód powoduje większy popyt przy każdym poziomie ceny rynkowej. Dotyczy to większości dóbr i usług. Ale dla pewnych produktów – takich jak luksusowe samochody, wakacje w egzotycznych miejscach i ekskluzywna biżuteria – efekt wzrostu dochodów może być szczególnie wyraźny. Dobro, na które popyt rośnie wraz ze wzrostem dochodu i spada wraz ze spadkiem dochodu, nazywane jest dobrem normalnym (ang. normal good). Istnieje kilka wyjątków od tego wzorca. Wraz ze wzrostem dochodów wiele osób będzie kupować mniej artykułów spożywczych sprzedawanych pod marką własną supermarketów i dyskontów, a więcej tych opatrzonych logo producenta. Można się również spodziewać spadku popytu na samochody używane i wzrostu na nowe. Dobro, na które popyt spada wraz ze wzrostem dochodów i rośnie wraz z ich spadkiem, nazywane jest dobrem niższego rzędu (ang. inferior good). Innymi słowy, gdy dochód rośnie, krzywa popytu na dobra niższego rzędu przesuwa się w lewo.

Inne czynniki wpływające na przesunięcie krzywych popytu

Dochód nie jest jedynym czynnikiem, który powoduje zmiany popytu. Inne czynniki przesuwające krzywą popytu to gusta i preferencje, struktura lub wielkość populacji, ceny dóbr pokrewnych, a nawet oczekiwania co do ceny danego dobra w przyszłości. Zmiana któregokolwiek z czynników określających, jaką ilość dobra lub usługi ludzie są skłonni kupić po danej cenie, spowoduje zmianę popytu. Graficznie nowa krzywa popytu leży po prawej stronie (wzrost) lub po lewej stronie (spadek) od pierwotnego położenia. Przyjrzyjmy się teraz wspomnianym wyżej czynnikom.

Zmiana gustów i preferencji

Po rozpoczęciu procesu transformacji systemowej w Polsce w 1989 r. doszło do znaczącej zmiany w strukturze konsumpcji polskich gospodarstw domowych. Ilość kupowanego masła zaczęła spadać, zaś ilość margaryny, na którą konsumenci zgłaszali popyt, systematycznie rosła. Podobną tendencję obserwowano w relacji popytu na mięso wieprzowe i drobiowe. Udział drobiu w zakupach przeciętnego gospodarstwa domowego rósł, zaś wieprzowiny malał. Tego typu zmiany odzwierciedlają transformację gustów i preferencji konsumentów, która skutkuje zmianami ilości dóbr i usług, na które zgłaszany jest popyt przy każdej cenie. Oznacza to, że przesuwają one krzywą popytu na to dobro w prawo w przypadku kurczaka (margaryny) i w lewo w przypadku wieprzowiny (masła). Zmiana gustów i preferencji może być konsekwencją zarówno powszechnej zmiany trybu życia – co będzie np. zwiększać popyt na produkty wegetariańskie i wegańskie – jak i intensywnych kampanii marketingowych. Pomyślmy w tym kontekście o wzroście popytu na margarynę, która w okresie PRL była powszechnie uważana za produkt zdecydowanie gorszy od masła, a dzięki reklamie w telewizji stała się wręcz synonimem nowoczesnego i zdrowego stylu życia.

Zmiany struktury populacji

Odsetek osób starszych (w wieku 65 lat i więcej) w populacji Polski systematycznie rośnie. W 1990 r. było to 10,2%, w 2010 r. 13,5%, zaś w roku 2019 już 18,1%. W kolejnych latach przewidywany jest jego dalszy wzrost, do 25,2% w 2030 r. (dane opublikowane przez GUS). W społeczeństwie z relatywnie większą liczbą dzieci, takim jak Polska przed rokiem 1990, występuje większy popyt na towary i usługi kupowane przez młodych rodziców – rowery trójkołowe, pieluchy i usługi związane z opieką nad małymi dziećmi. Z kolei społeczeństwo ze stosunkowo dużą liczbą osób starszych, takie jak Polska w 2030 r., będzie zgłaszało większe zapotrzebowanie na domy opieki i aparaty słuchowe. Podobnie zmiany w wielkości populacji mogą wpłynąć na popyt na mieszkania oraz wiele innych dóbr. Każda z tych zmian zostanie pokazana jako przesunięcie krzywej popytu.

Zmiany cen dóbr pokrewnych

Zmiany cen dóbr pokrewnych, takich jak dobra substytucyjne i komplementarne, również mogą wpływać na popyt na dany produkt. Dobro substytucyjne (ang. substitute good) to towar lub usługa, które pozwalają zaspokoić tę samą lub podobną potrzebę, można je zatem wykorzystać jako zamiennik konkretnego produktu. Ponieważ książki elektroniczne (e-booki), takie jak ten podręcznik, stają się coraz bardziej dostępne, można oczekiwać spadku popytu na książki tradycyjne, drukowane. Niższa cena substytutu zmniejsza popyt na rozpatrywany produkt. Na przykład w ostatnich latach, gdy ceny tabletów dość szybko spadały, popyt na nie wzrósł (z powodu działania prawa popytu). Ponieważ ludzie kupują tablety jako substytut laptopów, nastąpił spadek popytu na komputery przenośne, co można zilustrować jako przesunięcie krzywej popytu na laptopy w lewo. Wyższa cena za dobro substytucyjne przynosi odwrotny skutek.

Dobra komplementarne (ang. complementary good) wzajemnie się uzupełniają, co oznacza, że często używamy ich razem, ponieważ konsumpcja jednego dobra zwiększa użyteczność (korzyści) z konsumpcji drugiego. Najczęściej przywoływane przykłady to: płatki śniadaniowe i mleko, notesy i długopisy lub ołówki, piłki golfowe i kije golfowe, benzyna i samochody oraz kawa i cukier lub mleczko. Jeśli cena kijów golfowych rośnie, to wskutek działania prawa popytu spada na nie popyt, a jednocześnie spada również popyt na dobra komplementarne, czyli piłki golfowe. Podobnie wyższa cena zimowych wakacji w górach przesunęłaby krzywą popytu na dobra komplementarne, jakimi są narty i kombinezony narciarskie, w lewo, podczas gdy niższa cena za dobra komplementarne miałaby skutek odwrotny.

Zmiany oczekiwań dotyczące przyszłych cen i innych czynników wpływających na popyt

Łatwo zrozumieć, w jaki sposób cena rynkowa dobra wpływa na zapotrzebowanie, jednak popyt na dany produkt będą również kształtować oczekiwania dotyczące przyszłego poziomu jego ceny, a także inne czynniki (gusta i preferencje, dochody itd.), które w przyszłości mogą determinować popyt na to dobro. Na przykład jeśli ludzie usłyszą, że nadchodzi powódź lub huragan, mogą wykupić ze sklepów baterie do latarek i wodę butelkowaną, słusznie zakładając, że po klęsce żywiołowej produktów tych nie wystarczy dla wszystkich. Jeśli zaś dowiedzą się, że cena dobra takiego jak kawa prawdopodobnie wzrośnie w przyszłości, mogą wybrać się do sklepu, aby zaopatrzyć się w kawę na zapas. Z kolei, jeśli konsumenci spodziewają się obniżki cen w przyszłości, wówczas wstrzymują bieżący popyt (np. na tablety), licząc, że później (np. w przyszłym roku) uda im się kupić to dobro taniej. Pokazujemy te zmiany popytu jako przesunięcia krzywej w prawo lub w lewo. Przesunięcie krzywej popytu (ang. shift in demand) następuje wówczas, gdy zmiana jakiegoś czynnika ekonomicznego (innego niż cena rynkowa) powoduje, że zapotrzebowanie zmienia się przy każdym poziomie ceny rynkowej. Poniższa Ramka Zmiany popytu, przesunięcie krzywej popytu dokładnie ilustruje kierunek tych zmian.

Krok po kroku

Zmiany popytu, przesunięcie krzywej popytu

Zmiana popytu oznacza, że przy każdym poziomie ceny rynkowej zapotrzebowanie ulegnie zmianie. Poniżej znajduje się przykład przesunięcia krzywej popytu spowodowanego wzrostem dochodów.

Krok 1. Narysuj krzywą popytu dla dobra normalnego, takiego jak pizza. Oznacz cenę (np. P₀). Zaznacz odpowiednią dla niej ilość Q₀. Spójrz na przykład nakreślony na Ilustracji 3.6.

Ilustracja 3.6 Krzywa popytu Krzywa popytu może być wykorzystana do oceny tego, jaką ilość danego dobra konsumenci chcieliby kupić przy każdym poziomie ceny.

Krok 2. Załóżmy, że dochód wzrośnie. Czy w wyniku tej zmiany konsumenci będą kupować mniej, czy więcej pizzy? Odpowiedź brzmi: więcej. Narysuj przerywaną linię poziomą biegnącą od wybranej ceny, przez pierwotne zapotrzebowanie, do nowego punktu z nową ilością Q₁. Narysuj przerywaną linię pionową w dół do osi poziomej i oznacz nowy Q₁. Ilustracja 3.7 ilustruje wskazane powyżej posunięcia.

Ilustracja 3.7 Krzywa popytu a wzrost dochodu Wraz ze wzrostem dochodu konsumenci będą nabywali większe ilości dobra, co przesunie popyt w prawo.

Krok 3. Teraz przesuń krzywą tak, aby jej wykres przechodził przez nowy wyznaczony punkt. Zobaczysz, że wzrost dochodu powoduje przesunięcie w górę (lub w prawo) krzywej popytu, w efekcie przy każdej cenie popyt będzie wyższy, jak to widać na Ilustracji 3.8.

Ilustracja 3.8 Krzywa popytu przesunięta w prawo Wraz ze wzrostem dochodu konsumenci będą nabywali większe ilości pizzy, co oznacza wzrost zapotrzebowania przy każdym poziomie ceny, czyli przesunięcie krzywej popytu w prawo.

Podsumowanie: czynniki wpływające na popyt

Ilustracja 3.9 podsumowuje działanie sześciu czynników, które mogą przesunąć krzywe popytu. Kierunek strzałek wskazuje, czy przesunięcie krzywej popytu oznacza jego wzrost, czy też spadek. Zauważ, że zmiana ceny samego dobra lub usługi nie jest wymieniona wśród czynników, które mogą przesunąć krzywą popytu. Zmiana ceny towaru lub usługi powoduje ruch po krzywej popytu i zazwyczaj prowadzi do pewnej zmiany zapotrzebowania, ale nie wywołuje przesunięcia krzywej.

Ilustracja 3.9 Czynniki, które powodują przesunięcia krzywej popytu (a) Lista czynników, które mogą spowodować wzrost popytu z D₀ do D₁. (b) Te same czynniki, ale działające w odwrotnym kierunku, mogą spowodować spadek popytu z D₀ do D₁

Gdy krzywa popytu się przesunie, przetnie się z krzywą podaży w innym punkcie, wskazując inną cenę i ilość równowagi. Jednak nie powinniśmy się spieszyć. Zanim omówimy to, jak zmiany popytu mogą wpływać na cenę i ilość równowagi, najpierw musimy przeanalizować możliwe czynniki wpływające na podaż i tym samym przesunięcie wykresu krzywej podaży.

W jaki sposób koszty produkcji wpływają na podaż?

Krzywa podaży pokazuje, jak zmieni się ilość oferowana wraz ze wzrostem lub spadkiem ceny rynkowej, przy założeniu ceteris paribus, zgodnie z którym żadne inne istotne dla podaży czynniki nie ulegają zmianie. Jeśli jakakolwiek ze zmiennych, które determinują podaż i nie są ceną rynkową, zmieni się, przesunie to całą krzywą podaży. Tak samo jak przesunięcie krzywej popytu, które opisaliśmy jako zmianę zapotrzebowania przy każdej cenie, przesunięcie krzywej podaży (ang. shift in supply) oznacza zmianę ilości oferowanej przy każdym poziomie ceny rynkowej.

Myśląc o czynnikach wpływających na podaż, pamiętajmy, co stanowi podstawowy cel działalności gospodarczej – to zysk (ang. profit), który jest różnicą między przychodami a kosztami. Przedsiębiorstwo wytwarza towary i usługi, używając kombinacji pracy, kapitału finansowego, materiałów i maszyn (kapitału fizycznego), czyli tego, co nazywamy nakładami (ang. input) lub czynnikami produkcji (ang. factor of production). Jeśli koszty produkcji z punktu widzenia przedsiębiorstwa są niższe, a ceny towarów lub usług, które ono wytwarza, pozostają niezmienione, wówczas zyski rosną. Gdy zyski przedsiębiorstwa rosną, chętniej zwiększa ono produkcję, ponieważ im więcej towarów dostarczy na rynek, tym większy dochód osiągnie. Gdy koszty produkcji spadają, przedsiębiorstwo będzie chciało dostarczać większą ilość swoich produktów przy danym poziomie ceny. Zmianę tę możemy pokazać, przesuwając w prawo krzywą podaży.

Potraktujmy jako przykład firmę kurierską, która dostarcza paczki i przesyłki na terenie danego miasta. Przedsiębiorstwo to może uznać, że koszt zakupu benzyny jest jedną z najważniejszych pozycji na liście jego kosztów. Jeśli cena benzyny spadnie, wówczas przedsiębiorstwo stwierdzi, że może dostarczać przesyłki taniej niż dotąd. Ponieważ niższe koszty przekładają się na wyższe zyski, firma ta może rozszerzyć zakres usług przy danej cenie na kolejne dzielnice miasta. Dzięki niższym cenom benzyny może teraz obsłużyć większy obszar i w ten sposób zwiększyć podaż swoich usług.

I odwrotnie, jeśli przedsiębiorstwo poniesie wyższe koszty produkcji, będzie osiągać niższe zyski przy każdym poziomie ceny rynkowej swoich produktów. W rezultacie wyższy koszt produkcji zwykle powoduje, że przedsiębiorstwo oferuje do sprzedaży mniejsze ilości dóbr i usług przy każdym poziomie ceny rynkowej. W tym przypadku krzywa podaży przesuwa się w lewo.

Rozważmy teraz podaż samochodów używanych zaprezentowaną za pomocą krzywej S₀ na Ilustracji 3.10. Punkt J wskazuje, że przy cenie równej 20 tys. zł liczba oferowanych aut wyniesie 18 tys. sztuk. Jeśli cena wzrośnie do 22 tys. zł za samochód (ceteris paribus), podaż wzrośnie do 20 tys. samochodów, co pokazuje punkt K na krzywej S₀. Możemy oczywiście zaprezentować te same informacje za pomocą zestawienia takiego jak Tabela 3.5.

Ilustracja 3.10 Zmiany podaży: przykład rynku samochodów używanych Zmniejszona podaż oznacza, że przy każdej cenie rynkowej liczba oferowanych samochodów jest mniejsza, a więc krzywa podaży przesuwa się w lewo, z położenia S₀ do S₁. Zwiększona podaż oznacza, że przy każdym poziomie ceny rynkowej liczba oferowanych aut jest większa, a więc krzywa podaży przesuwa się w prawo, z położenia S₀ do położenia S₂.

A teraz wyobraź sobie, że stawki najmu powierzchni biurowo-wystawienniczej, ważnego komponentu kosztów w ramach działalności sprzedawców używanych samochodów, rosną, przez co aktywność ta staje się droższa. Przy każdym poziomie ceny rynkowej sprzedawcy używanych aut zaoferują do sprzedaży ich mniejszą liczbę (część sprzedawców będzie bowiem zmuszona zawiesić działalność). Można to zilustrować, przesuwając krzywą podaży w lewo, z położenia S₀ do położenia S₁, co będzie oznaczało, że przy każdym poziomie ceny rynkowej liczba oferowanych samochodów maleje. W tym przykładzie przy cenie 20 tys. zł zaoferowana liczba spada z 18 tys. sztuk na początkowej krzywej podaży (S₀) do 16,5 tys. na przesuniętej krzywej podaży S₁. Nową wielkość wskazuje punkt L.

I odwrotnie, jeśli stawki najmu powierzchni spadają, sprzedaż samochodów staje się tańsza. Przy każdym poziomie ceny rynkowej sprzedawcy aut mogą teraz oczekiwać wyższych zysków, więc zaoferują do sprzedaży większą liczbę samochodów. Przesunięcie krzywej podaży w prawo, z S₀ do S₂, oznacza, że przy każdym poziomie ceny rynkowej zaoferowana liczba aut wzrosła. W naszym przykładzie przy cenie 20 tys. zł ilość oferowana wzrasta z 18 tys. na pierwotnej krzywej podaży (S₀) do 19,8 tys. na krzywej podaży S₂. Nową wielkość wskazuje punkt M.

Inne czynniki wpływające na podaż

Na powyższym przykładzie można było zaobserwować, że zmiany cen nakładów w procesie produkcji wpływają na koszty produkcji, a tym samym na podaż. Przecież powierzchnia biurowo-wystawiennicza jest właśnie takim nakładem w procesie sprzedaży używanych samochodów. Na koszt wytwarzania dóbr i usług w przedsiębiorstwach oddziałuje również kilka innych elementów, takich jak zmiany pogody lub warunków naturalnych, nowe technologie produkcji i niektóre rodzaje polityki ekonomicznej państwa.

Zmiany pogody i – w dłuższym horyzoncie czasowym – klimatu wpływają na koszty produkcji wielu produktów rolnych. Na przykład w 2014 r. Nizina Mandżurska w północno-wschodnich Chinach, która odpowiada za większość produkcji pszenicy, kukurydzy i soi w tym kraju, została dotknięta najpoważniejszą od 50 lat suszą. Drastyczny spadek ilości opadów zmniejsza podaż produktów rolnych, a to oznacza, że przy danej cenie rynkowej do sprzedaży zostanie zaoferowana mniejsza ilość towarów. Z drugiej strony szczególnie korzystna pogoda przesunęłaby krzywą podaży w prawo.

Gdy przedsiębiorstwo opracuje nową technologię, która pozwala produkować taniej, krzywa podaży również przesunie się w prawo. Na przykład w latach 60. XX w. wielki projekt naukowy, zwany zieloną rewolucją, doprowadził do upowszechnienia wydajniejszych odmian podstawowych roślin, takich jak pszenica i ryż. Na początku lat 90. XX w. ponad dwie trzecie areału wykorzystywanego pod uprawę pszenicy i ryżu w krajach rozwijających się było obsiane ziarnem stworzonym dzięki zielonej rewolucji – w konsekwencji plony z hektara były dwukrotnie wyższe. Udoskonalenie technologiczne obniżające koszty produkcji przesunie krzywą podaży w prawo, dzięki czemu przy danej cenie można wyprodukować większą ilość.

Polityka państwa również może zmieniać koszty produkcji, a tym samym krzywą podaży, poprzez podatki, regulacje i dotacje. Na przykład rząd Polski nakłada podatek akcyzowy na napoje alkoholowe. Wpływy z tego tytułu wyniosły w 2020 r. ponad 13,5 mld zł. Przedsiębiorstwa traktują podatki jako koszty działalności. Wyższe koszty zmniejszają podaż z powodów, które omówiliśmy powyżej. Innym przykładem polityki, która może wpływać na wysokość kosztów wytwarzania, jest szeroki wachlarz przepisów regulujących postępowanie przedsiębiorstw w zakresie ochrony środowiska lub bezpieczeństwa i higieny pracy. Konieczność dostosowania się do przepisów zwykle zwiększa koszty pojedynczego przedsiębiorstwa.

Z drugiej strony ewentualna subwencja (ang. subsidy) wypłacana przez władze różnego szczebla jest odwrotnością podatku. Z subwencją mamy do czynienia wtedy, kiedy państwo bezpośrednio wspiera przedsiębiorstwa, zasilając je środkami finansowymi, lub obniża wysokość podatków, gdy podejmują one działania pożądane przez władze. Z perspektywy przedsiębiorstwa podatki lub regulacje są dodatkowym kosztem produkcji, który przesuwa podaż w lewo, co prowadzi do zmniejszenia ilości oferowanej przy każdym poziomie ceny rynkowej. Z kolei dotacje rządowe obniżają koszty produkcji i zwiększają podaż oraz ilość oferowaną przy każdym poziomie ceny rynkowej, co przesuwa krzywą podaży w prawo. Następna Ramka Zmiany podaży pokazuje, jak przebiega ta zmiana.

Krok po kroku

Zmiany podaży

Wiemy, że krzywa podaży pokazuje minimalną cenę rynkową, jaką przedsiębiorstwo zaakceptuje, aby wyprodukować i sprzedać daną ilość produktu. Co dzieje się z krzywą podaży, gdy koszty produkcji rosną? Poniżej znajduje się przykład przesunięcia krzywej podaży spowodowanego wzrostem kosztów produkcji. (W Rozdziale 7 Konkurencja doskonała i Rozdziale 8 Monopol przedstawimy kilka innych koncepcji dotyczących podejmowania decyzji przez przedsiębiorstwo.)

Krok 1. Narysuj wykres krzywej podaży pizzy. Wybierz ilość (np. Q₀). Jeśli narysujesz pionową linię od Q₀ do krzywej podaży, wyznaczysz cenę, którą wybierze przedsiębiorstwo. Ilustracja 3.11 pokazuje ten przykład.

Ilustracja 3.11 Krzywa podaży Krzywą podaży można wykorzystać, aby pokazać minimalną cenę rynkową, jaką zaakceptuje przedsiębiorstwo przy produkcji określonej ilości towaru.

Krok 2. Dlaczego przedsiębiorstwo wybrało tę, a nie inną cenę rynkową? Żeby to zrozumieć, warto sobie uświadomić, że cena składa się z dwóch części. Pierwsza z nich to koszt produkcji jednej pizzy. W tym przykładzie na koszt wyprodukowania pizzy składają się koszty składników (np. mąki, sosu, sera i szynki), koszt pieca do pizzy, czynsz za wynajmowane pomieszczenie i wynagrodzenie pracowników. Druga część ceny to oczekiwany zysk firmy wypracowany na jednym placku; jest on określany m.in. przez marżę zysku uzyskiwaną w ramach tego rodzaju działalności gospodarczej. (Oczekiwany zysk niekoniecznie jest tym samym co zysk ekonomiczny, zostanie to wyjaśnione w Rozdziale 7 Konkurencja doskonała.) Po zsumowaniu tych dwóch składowych otrzymujemy cenę rynkową, jaką przedsiębiorstwo jest gotowe zaakceptować. Ilość Q₀ i związana z nią cena P₀ określają jeden punkt na krzywej podaży przedsiębiorstwa, co przedstawia Ilustracja 3.12.

Ilustracja 3.12 Wyznaczanie cen Jednostkowy koszt produkcji powiększony o oczekiwany zysk równy jest cenie rynkowej, jaką firma ustaliła za swój produkt przy danej wielkości produkcji.

Krok 3. Załóżmy teraz, że koszt produkcji wzrasta. Być może ser stał się droższy o 1,75 zł w przeliczeniu na pizzę. Jeśli to prawda, firma będzie chciała podnieść cenę o ten wzrost kosztów (1,75 zł). Narysuj ten punkt na krzywej podaży bezpośrednio nad początkowym punktem wyznaczonym na krzywej, ale o 1,75 zł wyżej, jak to widać na Ilustracji 3.13.

Ilustracja 3.13 Rosnące koszty powodują wzrost cen rynkowych

Krok 4. Przesuń krzywą podaży tak, aby przeszła przez nowy punkt, wyznaczony przez wyższe koszty jednostkowe. Zobaczysz, że wzrost kosztów powoduje przesunięcie w górę (lub w lewo) krzywej podaży, tak że przy każdej cenie zaoferowana ilość będzie teraz mniejsza, co widać na Ilustracji 3.14.

Ilustracja 3.14 Przesunięcie krzywej podaży Gdy jednostkowy koszt produkcji wzrasta, krzywa podaży przesuwa się w górę, w związku z czym dla każdego poziomu oferowanej liczby placków pizzy cena rynkowa wzrasta.

Podsumowanie – czynniki wpływające na podaż

Zmiany cen dóbr i usług wykorzystywanych do produkcji (nakładów), klęski żywiołowe, nowe technologie i zmiany polityki państwa znajdują odbicie w kosztach produkcji. To zaś ma wpływ na ilość produktów, jaką firmy są skłonne dostarczać przy każdym poziomie ceny rynkowej.

Ilustracja 3.15 podsumowuje działanie czterech czynników, które mogą przesuwać krzywe podaży dóbr i usług. Zauważ, że zmiana ceny rynkowej produktu do nich nie należy. Chociaż zmiana ceny dobra lub usługi zazwyczaj wywołuje zmianę ilości oferowanej, a więc ruch po krzywej podaży tego konkretnego dobra lub usługi, nie powoduje jednak przesunięcia samej krzywej podaży.

Ilustracja 3.15 Czynniki, które powodują przesunięcie krzywych podaży (a) Lista czynników, które mogą spowodować wzrost podaży z S₀ do S₁. (b) Te same czynniki, ale działające w odwrotnym kierunku, mogą spowodować spadek podaży z S₀ do S₁.

Ponieważ krzywe popytu i podaży przedstawione są na dwuwymiarowym wykresie (z ceną rynkową i ilością odłożonymi na jego osiach), nieostrożny podróżnik po krainie ekonomii może odnieść błędne wrażenie, że nauka ta zajmuje się tylko czterema tematami: popytem, podażą, cenami i ilościami. Jednak popyt i podaż są tak naprawdę pojemnymi hasłami. Popyt obejmuje także wszystkie elementy, które wpływają na zapotrzebowanie przy każdym poziomie ceny rynkowej, a podaż obejmuje wszystko to, co wpływa na ilość zaoferowaną na rynku przy różnych poziomach ceny rynkowej. Uwzględnia także czynniki inne niż cena rynkowa, których zmiana przejawia się przesunięciami krzywych popytu lub podaży. W ten sposób dwuwymiarowy model popytu i podaży staje się potężnym narzędziem do analizy szerokiego katalogu czynników ekonomicznych.