3.1 Podaż, popyt i równowaga na rynku dóbr i usług

Popyt na dobra i usługi

Ekonomiści używają pojęcia popyt (ang. demand) na określenie ilości jakiegoś dobra lub usługi, które konsumenci chcą i są w stanie nabyć po każdej możliwej cenie. Popyt wynika z ludzkich potrzeb i pragnień – jeśli czegoś nie potrzebujemy lub nie chcemy, to nie mamy potrzeby kupowania tego. O ile konsument może rozróżniać potrzeby i pragnienia, to dla ekonomistów są one dokładnie tym samym. Popyt wynika także ze zdolności do zapłaty. Jeśli nie stać cię na jakieś dobro, nie zgłaszasz na nie popytu. Zgodnie z tą regułą osoby bezdomne prawdopodobnie nie będą kupować mieszkań, a większość z nas nie zgłasza popytu na prywatne odrzutowce (jeśli w twoim przypadku jest inaczej, składamy ci serdeczne gratulacje).

To, ile nabywca płaci za jednostkę określonego dobra lub usługi, nazywamy ceną (ang. price). Ogólną liczbę jednostek tego dobra, którą konsumenci są skłonni nabyć po konkretnej cenie, nazywamy zapotrzebowaniem (ang. quantity demanded).

Wzrost ceny dobra lub usługi prawie zawsze zmniejsza zapotrzebowanie na te towary. I na odwrót, spadek ceny wiąże się ze wzrostem zapotrzebowania. Jeśli cena za litr benzyny wzrasta, ludzie szukają możliwości ograniczenia konsumpcji, np. poprzez łączenie kilku spraw do załatwienia przy okazji jednej podróży, organizowanie wspólnych przejazdów lub wybieranie transportu publicznego albo spędzanie weekendów i wakacji bliżej domu. Tę odwrotną zależność między ceną a zapotrzebowaniem ekonomiści nazywają prawem popytu (ang. law of demand). Prawo popytu zakłada, że wszystkie pozostałe zmienne, które mogą wpływać na popyt (zostaną one wskazane w kolejnym podrozdziale), pozostają stałe, gdy zmienia się cena dobra.

Można posłużyć się tu przykładem rynku paliw opisanego za pomocą tabeli lub wykresu. Tabelę pokazującą zapotrzebowanie przy każdym poziomie ceny, taką jak Tabela 3.1, ekonomiści nazywają rozkładem popytu (ang. demand schedule). W opisywanym przypadku cenę mierzymy w złotych za litr benzyny, zaś zapotrzebowanie w milionach litrów w jakimś okresie (np. dziennie lub w ciągu roku) na pewnym obszarze geograficznym (w województwie lub kraju). Krzywa popytu (ang. demand curve) pokazuje zależność między ceną a zapotrzebowaniem, tak jak na Ilustracji 3.2, gdzie na osi poziomej odłożona jest ilość paliwa (w mln l), a na osi pionowej cena (w zł/l). Zauważ, że jest to wyjątek od zasady przyjętej w matematyce, gdzie zmienna niezależna (x) prezentowana jest na osi poziomej, a zmienna zależna (y) na osi pionowej. Ekonomia to jednak nie matematyka.

Tabela 3.1 pokazuje więc rozkład popytu, a Ilustracja 3.2 krzywą popytu. Są to dwa sposoby, za pomocą których można opisać tę samą relację między ceną a zapotrzebowaniem.

Ilustracja 3.2 Krzywa popytu na benzynę Krzywa popytu pokazuje, że wraz ze wzrostem ceny zapotrzebowanie spada (i odwrotnie). Na wykresie zaznaczone zostały jako punkty kombinacje konkretnej ceny i ilości umieszczone w powyższej tabeli. Następnie punkty te zostały połączone, dzięki czemu powstała ciągła krzywa popytu. Ujemne nachylenie krzywej ilustruje prawo popytu – odwrotną zależność między ceną a wielkością zapotrzebowania

Krzywe popytu wyglądają nieco inaczej dla różnych dóbr. Mogą być dość strome lub stosunkowo płaskie, liniowe lub zakrzywione, tak jak na Ilustracji 3.2. Prawie wszystkie krzywe popytu wykazują jednak podstawowe podobieństwo, jakim jest ich ujemne nachylenie. Krzywe popytu ilustrują prawo popytu: wraz ze wzrostem ceny spada zapotrzebowanie na dane dobro, zaś wraz ze spadkiem ceny zapotrzebowanie rośnie.

Nie do końca radzisz sobie z różnymi rodzajami popytu? Przeczytaj następną Ramkę Czy popyt jest tym samym co zapotrzebowanie?.

Podaż dóbr i usług

Gdy ekonomiści mówią o podaży (ang. supply), mają na myśli ilość (liczbę) jakiegoś dobra lub usługi, jaką producent jest skłonny dostarczyć na rynek przy różnych poziomach ceny. Cena jest tym, co producent otrzymuje za sprzedaż jednej jednostki dobra (ang. good) lub usługi (ang. service). Wzrost ceny, kształtujący się na rynku w wyniku gry popytu z podażą, prawie zawsze powoduje wzrost ilości oferowanej (ang. quantity supplied) tego dobra lub usługi, podczas gdy spadek ceny prowadzi do spadku ilości oferowanej. Rosnąca cena benzyny zachęca przedsiębiorstwa nastawione na zysk do podjęcia różnych działań: zintensyfikowania poszukiwań nowych złóż ropy naftowej, wydobycia większych ilości ropy z dotychczasowych pól, inwestowania w nowe rurociągi i tankowce, aby dostarczyć surowiec do rafinerii, budowy nowych zakładów przetwórstwa, zakupu nowych pojazdów dostarczających paliwo do stacji benzynowych, otwierania nowych stacji benzynowych albo wydłużania czasu pracy tych już istniejących. Ekonomiści nazywają tę dodatnią zależność między ceną a ilością oferowaną – a więc zależność, w ramach której wyższe ceny prowadzą do wzrostu ilości oferowanej, a niższe ceny powodują zmniejszenie ilości oferowanej – prawem podaży (ang. law of supply). Prawo podaży zakłada, że wszystkie inne zmienne, które mogą wpływać na oferowaną ilość (zostaną one wskazane w kolejnym podrozdziale), pozostają stałe, gdy cena rynkowa (ang. market price) się zmienia.

Nie masz pewności, czy prawidłowo rozróżniasz różne typy podaży? Spójrz na Ramkę Czy podaż jest tym samym co ilość oferowana?.

Ilustracja 3.3 przedstawia prawo podaży, również wykorzystując do celów ilustracyjnych rynek benzyny. Tak jak to miało miejsce w przypadku popytu, możemy zobrazować podaż, stosując tabelę lub wykres. Rozkład podaży (ang. supply schedule) benzyny został zaprezentowany w Tabeli 3.2, która wskazuje ilości oferowane przy różnych cenach. Podobnie jak w przypadku popytu cenę wyrażamy w zł/l benzyny, a ilość oferowaną w mln l. Krzywa podaży (ang. supply curve) jest graficzną ilustracją relacji między ceną, pokazaną na osi poziomej, a ilością, zaznaczoną na osi pionowej. Rozkład podaży i krzywa podaży są dwoma różnymi sposobami zilustrowania tego samego zjawiska. Warto zauważyć, że osie pozioma i pionowa na wykresie krzywej podaży są takie same jak na wykresie krzywej popytu.

Ilustracja 3.3 Krzywa podaży benzyny Rozkład podaży jest tabelą, która pokazuje ilości benzyny oferowanej przy każdej cenie. Jeśli cena rośnie, ilość oferowana także rośnie. Krzywa podaży (S) powstała przez połączenie punktów z rozkładu podaży. Dodatnie nachylenie krzywej podaży ilustruje prawo podaży – wyższa cena prowadzi do większej ilości oferowanej i na odwrót

Kształt krzywej podaży różni się nieco dla różnych produktów: bardziej stroma, bardziej płaska, liniowa lub zakrzywiona. Jednak prawie wszystkie krzywe podaży charakteryzują się podstawowym podobieństwem: mają dodatnie nachylenie i ilustrują prawo podaży: jeśli cena rośnie np. z poziomu 5 zł/l do poziomu 6,20 zł/l, to ilość oferowana zwiększa się z 500 mln l do 720 mln l. I odwrotnie, jeśli cena spada, to ilość oferowana się zmniejsza.

Równowaga – tam, gdzie popyt i podaż się spotykają

Ponieważ oba wykresy, krzywych popytu i podaży, mają odłożoną cenę na osi pionowej, a ilość na osi poziomej, krzywe podaży i popytu na to samo dobro lub usługę mogą być przedstawione na tym samym wykresie. Wzajemna interakcja popytu i podaży wyznacza cenę i ilość dobra, które będzie przedmiotem transakcji rynkowych.

Ilustracja 3.4 przedstawia wzajemne oddziaływanie popytu i podaży na rynku benzyny. Krzywa popytu (D) jest identyczna jak na Ilustracji 3.2. Krzywa podaży (S) ma taką samą postać jak na Ilustracji 3.3. Tabela 3.3 natomiast zawiera informacje o ilości oferowanej i zapotrzebowaniu przy każdym poziomie ceny.

Ilustracja 3.4 Popyt i podaż na rynku benzyny Krzywa popytu (D) i krzywa podaży (S) przecinają się w punkcie równowagi E, przy cenie 5,40 zł/l i ilości równej 600 mln l. Jest to jedyny poziom ceny, dla którego zapotrzebowanie jest równe ilości oferowanej. Po cenie wyższej od ceny równowagi, np. 5,80 zł/l, ilość oferowana jest większa niż zapotrzebowanie, pojawia się zatem nadwyżka podaży. Przy cenie niższej od ceny równowagi, powiedzmy 5,20 zł/l, zapotrzebowanie przewyższa ilość oferowaną, występuje więc nadwyżka popytu.

Zapamiętaj: Jeśli dwie linie na wykresie się przecinają, zapewne coś to oznacza. Punkt, w którym krzywa podaży (S) i krzywa popytu (D) przecinają się na Ilustracji 3.4, tj. punkt E, nazywany jest punktem równowagi rynkowej (ang. equilibrium). Cena równowagi (ang. equilibrium price) jest jedynym poziomem ceny, przy którym zamierzenia konsumentów i plany producentów są zgodne – czyli ilość produktu, którą chcą nabyć konsumenci (zapotrzebowanie), jest równa ilości produktu, jaką producenci chcą sprzedać (ilość oferowana). Ekonomiści nazywają tę wielkość ilością równowagi (ang. equilibrium quantity). Przy żadnej innej cenie zapotrzebowanie nie jest równe ilości oferowanej, a więc rynek nie znajduje się w równowadze.

Na Ilustracji 3.4 cena równowagi to 5,40 zł/l benzyny, zaś ilość równowagi to 600 mln l. Jeśli dysponujesz tylko tabelą z rozkładem popytu i podaży, a nie wykresem, także możesz znaleźć punkt równowagi, szukając w tabeli poziomu ceny, dla którego zapotrzebowanie i ilość oferowana są takie same.

Jeśli na rynku mamy do czynienia z ceną i ilością równowagi, nie występują żadne bodźce, które mogłyby skłonić konsumentów i producentów do zmiany ich zachowania. Kiedy jednak rynek nie jest w równowadze, zaczynają działać siły ekonomiczne, które sprawią, że zarówno cena, jak i ilość zaczną się zmieniać w taki sposób, aby rynek osiągnął ten pożądany stan.

Wyobraź sobie np., że cena za litr benzyny zostałaby podniesiona powyżej ceny równowagi, do 5,80 zł/l. Na Ilustracji 3.4 została wykreślona przerywana linia dla tego właśnie poziomu ceny. Po wzroście ceny zapotrzebowanie spada z 600 mln l do 500 mln l. To oczywiste, że wyższa cena zmniejsza zainteresowanie paliwami wykazywane przez konsumentów, szukają oni bowiem alternatywnych sposobów zaspokajania swoich potrzeb.

Dodatkowo przy wyższej cenie ilość benzyny dostarczonej na rynek zwiększa się z 600 mln l do 680 mln l. Producenci postrzegają ją jako bardziej atrakcyjną i są gotowi sprzedać znacznie większe ilości paliwa. Teraz zastanówmy się, w jaki sposób zapotrzebowanie i ilość oferowana oddziałują na siebie przy cenie wyższej od ceny równowagi. Zapotrzebowanie spada do 500 mln l, podczas gdy ilość oferowana wzrasta do 680 mln l. Analogiczna sytuacja wystąpi przy każdym poziomie ceny wyższym od ceny równowagi – ilość zaoferowana przewyższy zapotrzebowanie. Zjawisko to nazywamy nadwyżką podaży (ang. excess supply).

W sytuacji, w której taka nadwyżka wystąpi, niesprzedana benzyna będzie gromadzona na stacjach benzynowych, w cysternach samochodowych i kolejowych, rurociągach i rafineriach. Wytworzy to oczywiście presję na sprzedawców benzyny. Jeśli nadwyżka pozostaje niesprzedana, przedsiębiorstwa zaangażowane w produkcję i sprzedaż benzyny nie otrzymają wystarczająco dużo gotówki, aby zapłacić swoim pracownikom oraz pokryć inne wydatki. W takiej sytuacji niektórzy producenci będą chcieli obniżyć ceny, ponieważ lepiej jest sprzedać towar po niższej cenie niż nie sprzedać go w ogóle. Gdy tylko niektórzy sprzedawcy zaczną zmniejszać ceny, pozostali zrobią to samo, aby uniknąć strat. Takie zmniejszenie ceny pociągnie za sobą wzrost zapotrzebowania. Tak więc jeśli cena jest wyższa od ceny równowagi, bodźce wbudowane w mechanizmy popytu i podaży wygenerują presję, która wymusi spadek ceny i jej powrót do stanu równowagi.

Teraz załóżmy, że cena zostanie obniżona o 20 gr i wyniesie 5,20 zł/l, czyli kształtować się będzie poniżej poziomu równowagi. Również i dla tej ceny na Ilustracji 3.4 została wykreślona linia przerywana. Po obniżce ceny zapotrzebowanie wzrośnie z 600 mln l do 700 mln l, bo kierowcy będą teraz bardziej skłonni do wykorzystywania paliwa, np. mniej chętnie organizować będą wspólny transport z domu do pracy, porzucą myśli o zamontowaniu instalacji gazowej i chętniej będą kupować większe samochody zużywające więcej paliwa. Jednocześnie nowa, niższa cena ogranicza bodźce działające na producentów, aby produkować i sprzedawać benzynę, dlatego ilość oferowana na rynku spadnie z 600 mln l do 550 mln l.

Gdy cena znajduje się poniżej poziomu równowagi, występuje nadwyżka popytu (ang. excess demand), co oznacza, że przy tej cenie stymulowane przez nią zapotrzebowanie przewyższa ilość oferowaną, która z kolei zmniejszyła się pod wpływem spadku ceny. W tej sytuacji nabywcy benzyny będą jeździć na stacje benzynowe tylko po to, aby dowiedzieć się, że nie ma możliwości nabycia paliwa. Spółki naftowe i właściciele stacji benzynowych szybko zauważą, że mają możliwość zwiększenia swoich przychodów ze sprzedaży, oferując benzynę po wyższych cenach. W rezultacie cena będzie wzrastać aż do momentu, w którym osiągnie poziom zapewniający równowagę. Przeczytaj Podrozdział 3.5 Popyt, podaż i efektywność, w którym rozważania nad znaczeniem modelu popytu i podaży są kontynuowane.