Cel dydaktyczny
Po przeczytaniu tego podrozdziału będziesz w stanie:
- Porównać nadwyżkę konsumenta, nadwyżkę producenta i nadwyżkę całkowitą (nazywaną również nadwyżką społeczną lub ekonomiczną)
- Objaśnić, dlaczego ceny minimalne i ceny maksymalne są źródłem nieefektywności
- Traktować popyt i podaż jako kluczowe elementy mechanizmu regulacji społecznych
Model popytu i podaży (ang. demand and supply model), który został przedstawiony w tym rozdziale, może zostać wykorzystany do objaśnienia pojęcia efektywności ekonomicznej. Jednym ze sposobów, w jaki ekonomiści definiują efektywność (ang. efficiency), jest wskazanie, że efektywną jest sytuacja, w której nie można poprawić położenia ani jednego podmiotu bez pogorszenia sytuacji innego. I odwrotnie, sytuacja jest nieefektywna, jeśli możliwe jest poprawienie sytuacji choćby jednej osoby bez obciążania kosztami kogokolwiek innego.
Jeśli popyt i podaż znajdują się w równowadze, sytuacja również jest efektywna: gospodarka (społeczeństwo) wykorzystuje w maksymalnym stopniu swoje ograniczone zasoby, a wszystkie możliwe korzyści z handlu zostają osiągnięte. Innymi słowy, przedmiotem transakcji jest optymalna ilość każdego dobra i usługi, którymi handluje się na rynku.
Nadwyżka konsumenta, nadwyżka producenta, nadwyżka społeczna
Pomyśl o rynku tabletów w pewnym mieście wojewódzkim, który został zilustrowany na Ilustracji 3.23. Cena równowagi to 800 zł, a ilość równowagi to 28 tys. Aby zorientować się, jakie są korzyści dla konsumentów, spójrz na fragment krzywej popytu, z lewej strony powyżej punktu równowagi. Ta część krzywej popytu wskazuje, że przynajmniej część nabywców byłaby skłonna zapłacić więcej niż 800 zł za tablet.
Na przykład punkt J wskazuje, że gdyby cena wynosiła 900 zł, przedsiębiorstwa sprzedałyby 20 tys. tabletów. Konsumenci, którzy byliby gotowi zapłacić 900 zł za tablet, bo na taką właśnie kwotę oceniają użyteczność tego sprzętu, płacą cenę równowagi wynoszącą 800 zł. Skorzystali, bo zapłacili mniej, niż skłonni byliby uiścić. Pamiętaj, krzywa popytu pokazuje gotowość konsumentów do płacenia za różne ilości dobra. Kwota, którą ludzie byliby skłonni zapłacić, pomniejszona o kwotę, którą faktycznie zapłacili, nazywana jest nadwyżką konsumenta (ang. consumer surplus). Nadwyżka konsumenta to obszar oznaczony na wykresie jako F, to znaczy obszar powyżej ceny rynkowej i poniżej krzywej popytu.
Krzywa podaży pokazuje liczbę tabletów, jaką przedsiębiorstwa są skłonne zaoferować na rynku przy każdym poziomie ceny. Na przykład punkt K na Ilustracji 3.23 reprezentuje 14 tys. tabletów, które przedsiębiorstwa byłyby w stanie dostarczyć na rynek po cenie 450 zł. Ci producenci, którzy byliby gotowi sprzedać tablety po 450 zł, ale otrzymują za nie cenę równowagi równą 800 zł, uzyskują dodatkowe korzyści mocno przewyższające to, co spodziewali się otrzymać, dostarczając dobro na rynek. Dodatkowa korzyść, jaką producenci uzyskują w związku ze sprzedażą dobra lub usługi, mierzona nadwyżką ceny, którą producent faktycznie otrzymał nad tą, którą byłby w stanie zaakceptować, nazywana jest nadwyżką producenta (ang. producer surplus). Na Ilustracji 3.23 nadwyżka producenta to obszar oznaczony jako G – czyli obszar między poziomem ceny rynkowej a odcinkiem krzywej podaży poniżej punktu równowagi rynkowej (E).
Suma nadwyżki konsumenta i nadwyżki producenta to nadwyżka społeczna (ang. social surplus), zwana także nadwyżką ekonomiczną (ang. economic surplus) lub nadwyżką całkowitą (ang. total surplus). Na Ilustracji 3.23 nadwyżka społeczna to obszar będący sumą obszarów oznaczonych jako F i G. Nadwyżka społeczna dla ceny i ilości równoważących rynek jest większa, niż byłaby przy jakimkolwiek innym poziomie tych dwóch parametrów. Oznacza to, że równowaga rynkowa może być określona jako sytuacja efektywna ekonomicznie. Ponadto przy efektywnym poziomie produkcji (równoważącym na rynku popyt i podaż) niemożliwe jest uzyskanie większej nadwyżki konsumenta bez zmniejszenia nadwyżki producenta, a także niemożliwe jest osiągnięcie większej nadwyżki producenta bez zmniejszenia nadwyżki konsumenta.
Ceny minimalne i maksymalne jako rozwiązania nieefektywne ekonomicznie
Narzucenie ceny minimalnej lub maksymalnej uniemożliwi ustalenie na rynku ceny rynkowej i ilości, które zrównoważą popyt i podaż. Automatycznie oznaczać to będzie ukształtowanie się sytuacji nieefektywnej ekonomicznie. Co więcej, poza tym, że ceny minimalne i maksymalne oznaczają pojawienie się nieefektywnego rozwiązania (bo nadwyżka społeczna jest mniejsza, niż mogłaby być), to dodatkowo instrumenty te przenoszą część nadwyżki konsumenta na producentów lub część nadwyżki producenta na konsumentów.
Wyobraź sobie, że kilka amerykańskich przedsiębiorstw pracuje nad nowym, skutecznym lekarstwem na ból pleców. Niestety, jak to bywa z nowymi medykamentami, zazwyczaj są one dość drogie. Jeśli rynek, na którym nowy środek będzie sprzedawany i kupowany, zostanie wyłączony spod ingerencji państwa, to cena równowagi wyniesie 600 dol. za miesięczną kurację, a leku będzie używać 20 tys. osób, tak jak zilustrowano to na panelu (a) Ilustracji 3.24. Pierwotny poziom nadwyżki konsumenta to obszar T + U, a nadwyżka producenta to obszar V + W + X. Jednak, biorąc pod uwagę naciski lobby pacjentów zainteresowanych nowym, obiecującym specyfikiem, rząd decyduje się na narzucenie ceny maksymalnej w wysokości 400 dol. za miesięczną kurację, aby uczynić lek bardziej przystępnym cenowo. Przy takiej cenie maksymalnej przedsiębiorstwa zaoferują na rynku ilość, która wystarcza tylko dla 15 tys. pacjentów.
W rezultacie zachodzą dwie zmiany. Po pierwsze, pojawia się nieefektywność i zmniejsza się nadwyżka społeczna. Utrata nadwyżki społecznej, która następuje, gdy gospodarka produkuje nieefektywną ekonomicznie ilość dobra lub usługi, nazywana jest zbędną stratą społeczną (ang. deadweight loss). Używając obrazowej analogii, to trochę tak, jak wyrzucanie przez okno pieniędzy, których nikt nie zdoła złapać i wykorzystać. Na Ilustracji 3.24 (a) strata społeczna to obszar U + W. Oznacza to, że po wprowadzeniu ceny maksymalnej obszar reprezentujący nadwyżkę całkowitą zmniejszył się z poziomu T + U + V + W + X do poziomu T + V + X. W przypadku straty społecznej może się zdarzyć, że choć nadwyżka społeczna będzie mniejsza, to rozpatrywane oddzielnie nadwyżka konsumenta lub producenta będą wyższe. W tym przypadku jest to skutkiem wprowadzenia mechanizmu kontroli cen (ang. price control), który powoduje zablokowanie możliwości zawarcia legalnej transakcji producentom i konsumentom.
Drugą zmianą zachodzącą w efekcie wprowadzenia ceny maksymalnej (ang. price ceiling) jest właśnie transfer części nadwyżki producenta na korzyść konsumentów. Po nałożeniu ceny maksymalnej nowa nadwyżka konsumenta wynosi T + V, natomiast nowa nadwyżka producenta to jedynie obszar X. Innymi słowy, cena maksymalna przenosi obszar nadwyżki (V) z producentów na konsumentów. Zauważ, że korzyść konsumentów jest mniejsza niż strata producentów, co jest tylko kolejnym sposobem zaprezentowania straty społecznej wynikającej ze zmniejszenia efektywności.
Ilustracja 3.24 (b) pokazuje działanie ceny minimalnej na przykładzie kin w pewnym mieście. Pierwotna cena równowagi wynosi 8 dol. za bilet, a zapotrzebowanie kształtuje się na poziomie 1800 biletów. Pierwotna nadwyżka konsumenta to G + H + J, a nadwyżka producenta I + K. Władze miasta obawiają się, że kina zbankrutują, co ograniczy ofertę rozrywki dostępnej dla obywateli i w dłuższym horyzoncie czasowym wywoła ich niezadowolenie, które zwróci się przeciw włodarzom. Postanawiają więc narzucić cenę minimalną na poziomie 12 dol. za bilet. W efekcie zapotrzebowanie na bilety do kin spada do poziomu 1400 biletów. Nowa nadwyżka konsumenta to G, a nowa nadwyżka producenta H + I. W efekcie cena minimalna powoduje przeniesienie obszaru H z nadwyżki konsumenta do nadwyżki producenta, ale jednocześnie prowadzi do zmniejszenia nadwyżki całkowitej o obszar J + K.
Ta analiza pokazuje, że cena maksymalna, podobnie jak ustawa ustanawiająca kontrolę czynszów, przeniesie część nadwyżki producenta na konsumentów – co pomaga wyjaśnić, dlaczego konsumenci chętnie popierają takie regulacje. I odwrotnie, cena minimalna, taka jak gwarancja, że rolnicy otrzymają określoną cenę za swoje uprawy, przeniesie część nadwyżki konsumenta na producentów, co wyjaśnia, dlaczego sprzedawcy na tym rynku tak gwałtownie się jej domagają. Jednak zarówno ceny minimalne, jak i maksymalne blokują legalną możliwość zawarcia transakcji, które inaczej doszłyby do skutku, i powodują tym samym powstanie zbędnej straty społecznej. Usunięcie tych barier i przywrócenie swobody kształtowania się cen rynkowych wyznaczających ilość równowagi zwiększy nadwyżkę społeczną wypracowywaną przez gospodarkę.
Popyt i podaż jako mechanizm regulacji społecznych
Model popytu i podaży pozwala nam lepiej zrozumieć, że cena rynkowa nie jest zdeterminowana wyłącznie przez popyt albo tylko przez podaż, ale zostaje ukształtowana przez interakcję, w jaką wchodzą te dwa parametry. W 1890 r. słynny ekonomista Alfred Marshall napisał, że pytanie o to, czy cenę determinuje wyłącznie podaż, czy wyłącznie popyt, nie ma sensu. Byłoby bowiem równie sensowne, jak zastanawianie się: „czy to górne, czy dolne ostrze nożyczek przecina kawałek papieru”. Odpowiedź jest taka, że w proces cięcia (kształtowania cen) zawsze zaangażowane są oba „ostrza” – popytu i podaży.
Dostosowania ceny i ilości równowagi na konkretnych rynkach w gospodarce rynkowej (kapitalistycznej) najczęściej rozgrywają się bez nacisków lub nadzoru ze strony państwa. Jeśli zbiory kawy w Brazylii są zmniejszone z powodu niespodziewanej w tym kraju fali mrozów, to krzywa podaży kawy przesuwa się w lewo i cena kawy rośnie. Niektórzy ludzie – nazwijmy ich „kawoszami” – nadal piją kawę i płacą wyższą cenę za każdą filiżankę. Inni zmieniają przyzwyczajenia i zaczynają pić więcej herbaty lub innych napojów bezalkoholowych. Żaden publiczny organ nie jest zaangażowany w ustalenie „optymalnej” ceny kawy ani podejmowanie decyzji, które przedsiębiorstwa będą mogły nabyć kawę od plantatorów, które supermarkety i w których miastach dostaną konkretne ilości kawy do sprzedania lub którym konsumentom ostatecznie wolno będzie pić ten napar. Takie dostosowania w odpowiedzi na zmiany cen zachodzą w gospodarce rynkowej cały czas, zwykle tak płynnie i szybko, że ledwo je zauważamy.
Pomyśl o wszystkich sezonowych produktach spożywczych, które są szeroko dostępne i niedrogie w określonych porach roku (np. świeże truskawki na przełomie czerwca i lipca), ale droższe w pozostałych. Ludzie zmieniają swoją dietę, a restauracje menu w odpowiedzi na te wahania cen, bez zamieszania i fanfar. Zarówno dla gospodarki amerykańskiej, jak i dla polskiej, ale też dla gospodarki światowej jako całości rynki – to znaczy popyt i podaż – są fundamentalnym mechanizmem społecznym, który odpowiada na podstawowe pytania o to, co jest produkowane, jak jest produkowane i dla kogo jest produkowane.
Do przemyślenia
Dlaczego nie mamy wystarczająco dużo taniej żywności organicznej?
Żywność ekologiczna (organiczna) jest uprawiana bez syntetycznych pestycydów, nawozów chemicznych czy genetycznie modyfikowanych nasion. W ostatnich dziesięcioleciach gwałtownie wzrosło zapotrzebowanie na produkty ekologiczne. Organic Trade Association poinformowało, że ich sprzedaż w Stanach Zjednoczonych wzrosła z 1 mld dol. w 1990 r. do 35,1 mld dol. w roku 2013, z czego ponad 90% stanowiły produkty spożywcze.
Dlaczego zatem żywność ekologiczna jest droższa niż jej standardowe odpowiedniki? Odpowiedź na to pytanie jest dość łatwa, jeśli do jej udzielenia wykorzystamy model podaży i popytu. Ponieważ ludzie dowiedzieli się więcej o szkodliwym wpływie nawozów chemicznych, hormonów wzrostu, pestycydów i tym podobnych substancji stosowanych w uprawach przemysłowych, doszło do znaczącej zmiany preferencji konsumentów na korzyść bezpieczniejszej żywności ekologicznej. Ta zmiana gustów połączona ze wzrostem dochodów pozwoliła ludziom kupować droższe produkty i sprawiła, że żywność ekologiczna stała się bardziej popularna, a to doprowadziło do zwiększonego popytu. Ilustracją graficzną tych trendów byłoby przesunięcie krzywej popytu w prawo, co automatycznie oznacza przesunięcie w górę po krzywej podaży, ponieważ reakcją producentów na wzrost cen rynkowych byłoby zwiększenie ilości oferowanych na rynku.
Oprócz ruchu po krzywej podaży doszło również do przesunięcia tej krzywej w prawo, bowiem z biegiem czasu liczba rolników zajmujących się uprawami ekologicznymi także wzrosła. Ponieważ zarówno popyt, jak i podaż przesunęły się w prawo, ilość żywności ekologicznej w równowadze jest zdecydowanie wyższa niż jeszcze 20–30 lat temu. Jednak cena warzyw i owoców ekologicznych spadłaby tylko wtedy, gdyby wzrost podaży był większy niż wzrost popytu. A to może potrwać, ponieważ dostosowanie po stronie podaży (wzrost areału upraw organicznych) następuje wolniej niż dostosowanie po stronie popytu. Koszt produkcji tej żywności może również w sposób trwały pozostać wyższy w porównaniu z uprawami przemysłowymi, ponieważ nawozy organiczne i naturalne metody zwalczania szkodników są droższe niż pestycydy i nawozy sztuczne. A więc ceny żywności ekologicznej mogą nigdy nie obniżyć się do poziomu jej standardowych odpowiedników.
Na koniec konkretny przykład z rynku amerykańskiego: w kwietniu 2013 r. Environmental Working Group opublikowało zestawienie „parszywej dwunastki” owoców i warzyw, które zawierają szczególnie dużo pestycydów, nawet po umyciu. Wpisanie na tę listę truskawek doprowadziło do wzrostu popytu na truskawki ekologiczne, co skutkowało wzrostem zarówno ceny równowagi, jak i ilości truskawek organicznych będących przedmiotem transakcji rynkowych.