6.5 Jak model AD-AS wyjaśnia tempo wzrostu gospodarczego, stopę bezrobocia i zmiany inflacji

Wzrost gospodarczy i recesja w modelu AD-AS

W modelu AD-AS długookresowy wzrost gospodarczy wynikający ze wzrostu produktywności jest reprezentowany przez stopniowe przesuwanie się krzywej podaży globalnej w prawo. Pionowa linia przedstawiająca potencjalny PKB (czyli PKB przy pełnym zatrudnieniu) w miarę upływu czasu również będzie się stopniowo przemieszczać w prawo. Panel (a) Ilustracji 6.10 pokazuje wzrost gospodarczy w ciągu trzech lat, z krzywą AS przesuwającą się nieznacznie w prawo w każdym roku. Jednak czynniki, które decydują o szybkości długookresowego tempa wzrostu gospodarczego – takie jak inwestycje w kapitał rzeczowy i ludzki oraz technologia – nie są bezpośrednio uwzględnione na wykresie przedstawiającym model AD-AS.

W krótkim okresie PKB może zarówno rosnąć, jak i maleć, co odpowiada fazom ożywienia gospodarczego i recesji. W modelu AD-AS recesja występuje wtedy, gdy realny PKB w równowadze jest dużo niższy od potencjalnego, co widać w punkcie równowagi E₀ na Ilustracji 6.9. W okresach korzystnej koniunktury, kiedy wzrost gospodarczy przyspiesza, równowaga będzie zazwyczaj występować w punkcie położonym blisko poziomu potencjalnego PKB, co pokazuje punkt E₁.

Bezrobocie w modelu AD-AS

W Rozdziale 3 Bezrobocie opisaliśmy dwa rodzaje bezrobocia. Krótkookresowe wahania bezrobocia, czyli bezrobocie cykliczne (ang. cyclical unemployment) jest konsekwencją cykli koniunkturalnych – występujących naprzemiennie okresów ekspansji i recesji. W długim okresie (mierzonym dekadami) w Stanach Zjednoczonych, jeśli sytuacja gospodarcza jest relatywnie dobra, stopa bezrobocia zwykle oscyluje wokół 5% +/- 1 punkt procentowy. Z kolei w wielu krajach europejskich w ostatnich dziesięcioleciach nawet w okresach dobrej koniunktury stopa bezrobocia kształtowała się na poziomie ok. 10% lub niewiele niższym. Ten bazowy poziom bezrobocia, który występuje przeciętnie w długim okresie, nazywamy naturalną stopą bezrobocia (natural rate of unemployment). Mamy z nią do czynienia nawet wtedy, gdy rynek pracy pozostaje w równowadze, czyli wszyscy chętni mogą znaleźć zatrudnienie. Poziom naturalnej stopy bezrobocia jest efektem tego, jak dobrze struktury rynku oraz instytucje w gospodarce dopasowują pracowników i pracodawców na rynku pracy, a także czynników demograficznych (liczby pracowników schodzących z rynku pracy i tych, którzy nań wchodzą). To właśnie demografia w dużej mierze zadecydowała o dość szybkim spadku bezrobocia w Polsce na przełomie drugiej i trzeciej dekady XXI w. Naturalna stopa bezrobocia odpowiada potencjalnemu PKB. W różnych krajach wysokości naturalnych stóp bezrobocia mogą się od siebie dość znacznie różnić.

Z wykresu przedstawiającego model AD-AS można odczytać wielkość bezrobocia cyklicznego na podstawie odległości między faktycznym poziomem PKB a poziomem potencjalnym (tj. PKB przy pełnym zatrudnieniu). Wracając do Ilustracji 6.9, względnie niskie bezrobocie cykliczne występuje wtedy, gdy produkcja jest bliska potencjalnemu PKB, co ma miejsce w punkcie równowagi E₁. I odwrotnie, wysokie bezrobocie cykliczne pojawia się, gdy produkcja jest znacznie poniżej potencjalnego PKB, np. w punkcie równowagi E₀. Chociaż w modelu AD-AS nie pokazujemy osobno czynników determinujących naturalną stopę bezrobocia, są one pośrednio uwzględnione w modelu, gdyż określają poziom potencjalnego PKB.

Inflacja w modelu AD-AS

Wysokość inflacji zmienia się w krótkim okresie. Wyższa inflacja występuje zwykle w trakcie ożywienia gospodarczego lub tuż po nim. Najwyższe tempo wzrostu wartości wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych (CPI) w gospodarce amerykańskiej w XX w. wystąpiło w czasie gwałtownej poprawy koniunktury po dwu wojnach światowych. I odwrotnie, stopa inflacji na ogół spada podczas recesji. Skrajnym przykładem jest okres Wielkiego Kryzysu, kiedy inflacja przekształciła się w deflację, czyli spadek ogólnego poziomu cen w gospodarce. Również podczas stosunkowo krótkiej recesji w USA w latach 1991-1992 stopa inflacji obniżyła się z 5,4% w 1990 r. do 3,0% w 1992 r. W Polsce, w konsekwencji kryzysu finansowego z lat 2008-2014, również pojawiła się deflacja, jakkolwiek tempo wzrostu gospodarczego w naszym kraju było w ciągu całego tego okresu dodatnie. W niektórych krajach wysoka inflacja utrzymywała się na przestrzeni dekad. Z kolei w Stanach Zjednoczonych od połowy lat 80. XX w. inflacja pozostawała na relatywnie umiarkowanym poziomie 1–5% rocznie. Pytanie o to, jak długo będzie w Polsce trwał okres podwyższonej (sięgającej w szczytowym momencie blisko 20% rocznie) inflacji, zapoczątkowany w 2022 r., pozostaje w kwietniu 2023 r. bez jednoznacznej odpowiedzi.

Model AD-AS wskazuje na dwie przyczyny inflacji. Pierwszym z możliwych czynników przyspieszających tempo wzrostu cen jest przesuwanie się krzywej popytu globalnego w prawo (wzrost AD) w momencie, gdy gospodarka już osiągnęła lub zbliżyła się do poziomu potencjalnego PKB i pełnego zatrudnienia. W efekcie następuje przesunięcie równowagi makroekonomicznej na stromą część krzywej AS. Panel (a) Ilustracji 6.10 przedstawia przesunięcie krzywej popytu globalnego w prawo. Nowej równowadze E₁ towarzyszy znacznie wyższy poziom cen w porównaniu z początkowym stanem równowagi w E₀. Oznacza to, że popyt globalny w gospodarce wzrósł do tego stopnia, iż przedsiębiorstwa nie są w stanie w określonym czasie wyprodukować więcej dóbr i usług, ponieważ praca i kapitał rzeczowy są w pełni wykorzystywane. A zatem dodatkowy wzrost zagregowanego popytu przekłada się wyłącznie na wzrost cen.

Ilustracja 6.10 Źródła presji inflacyjnej w modelu AD-AS Panel (a) Jeśli przesunięcie krzywej popytu globalnego z położenia AD₀ do AD₁ ma miejsce na odcinku krzywej SAS leżącym blisko poziomu potencjalnego PKB, konsekwencją tego ruchu jest wzrost produkcji oraz inflacji (wyższy poziomu cen). Nowa równowaga (E₁) znajduje się przy wyższym poziomie cen (P₁) niż początkowa równowaga. Panel (b) Przesunięcie krzywej podaży globalnej z położenia SAS₀ do SAS₁ powoduje spadek realnego PKB i wzrost poziomu cen (inflację). Nowa równowaga (E₁) ukształtuje się przy wyższym poziomie cen (P₁) niż stan początkowy (E₀), któremu odpowiada niższy poziom cen (P₀).

Drugą przyczyną inflacji jest negatywna zmiana po stronie podażowej (przesunięcie krzywej SAS w lewo), wywołana np. wzrostem cen kluczowych czynników wytwórczych wykorzystywanych przez wszystkie lub większość przedsiębiorstw w gospodarce, np. wzrostem cen ropy naftowej lub wzrostem kosztów pracy związanym z wyższymi narzutami na pracę. W efekcie krzywa podaży globalnej przesuwa się w lewo. Na panelu (b) Ilustracji 6.10 można dostrzec, że przesunięcie krzywej SAS w lewo zwiększa poziom cen z P₀ w początkowej równowadze (E₀) do P₁ w nowym stanie równowagi (E₁). W rezultacie wzrost cen nakładów przekłada się na wzrost cen produktów finalnych.

Model AD-AS ilustruje jednorazową zmianę poziomu cen. Nie wyjaśnia, dlaczego inflacja czasem zanika po roku, a innym razem utrzymuje się przez kilka lat. Istnieją dwie przyczyny występowania trwałej inflacji. Pierwszą są ciągłe próby stymulowania przez państwo zagregowanego popytu, co prowadzi do nieustannego przesuwania się krzywej AD w prawo i wywołuje trwałą inflację, szczególnie wtedy, gdy punkt przecięcia krzywych AD i AS znajduje się na stromej części krzywej podaży globalnej. Po drugie, jeśli inflacja występuje od kilku lat, zarówno wśród gospodarstw domowych, jak i przedsiębiorstw utrwalają się oczekiwania inflacyjne (wszyscy po prostu spodziewają się, że inflacja będzie trwałym elementem życia gospodarczego i negocjując podwyżkę lub wyznaczając przyszłe ceny, dostosowują swoje zachowanie do inflacji). Jeśli tak się stanie, to ceny, płace i stopy procentowe co roku będą rosły o wartość oczekiwanej inflacji. Dwa wskazane wyżej czynniki determinujące utrzymywanie się trwałej inflacji są ze sobą powiązane, ponieważ jeśli państwo prowadzi politykę polegającą na nieustannym stymulowaniu popytu globalnego niezależnie od rezerwy niewykorzystanych czynników produkcji (możemy ją nazwać polityką proinflacyjną), ludzie zaczynają się do niej przyzwyczajać i traktować jako nieodłączny element swojego postępowania. Wykres AD-AS nie pokazuje jednak w sposób bezpośredni czynników wywołujących trwałą inflację ani też przyczyn pojawienia się oczekiwań inflacyjnych.

Znaczenie modelu AD-AS

Makroekonomia analizuje gospodarkę jako całość, co oznacza, że musi wykorzystywać wiele różnych pojęć i koncepcji. Na przykład trzy główne cele gospodarowania w perspektywie makroekonomicznej to: trwały wzrost gospodarczy, niska inflacja i niskie bezrobocie. Z kolei popyt globalny składa się z czterech elementów: konsumpcji, inwestycji, wydatków państwa na dobra i usługi oraz eksportu pomniejszonego o import. Podaż globalna ilustruje dodatnią zależność pomiędzy wyższymi cenami dóbr finalnych i wolumenem produkcji oferowanym przez przedsiębiorstwa. Popyt i podaż globalna mogą się zmienić (ich wykresy mogą się przesuwać) w konsekwencji różnych szoków (zdarzeń i decyzji politycznych), takich jak: zmiany podatków i wydatków, odwrócenie nastrojów konsumenckich, wzrost lub spadek cen kluczowych czynników produkcji (układy scalone, surowce energetyczne takie jak gaz ziemny i ropa naftowa, metale ziem rzadkich!) lub zmiana technologii przekładająca się na poziom produktywności.

Model AD-AS, czyli model popytu globalnego i podaży globalnej, jest jednym z podstawowych modeli makroekonomicznych (podobnie jak w mikroekonomii model wyboru konsumenta omówiony w podrozdziale https://openstax.org/books/mikroekonomia-podstawy/pages/2-wprowadzenie-do-rozdzialu lub model popytu i podaży opisany w podrozdziale https://openstax.org/books/mikroekonomia-podstawy/pages/3-wprowadzenie-do-rozdzialu, ponieważ tworzy ogólne ramy do analizy bardzo różnych parametrów składających się na całość gospodarki. Różne wersje modelu AD-AS będą w związku z tym wykorzystywane w kolejnych rozdziałach podręcznika.