Cel dydaktyczny rozdziału
Dzięki lekturze tego rozdziału dowiesz się:
- Jak oszacować rozmiary gospodarki za pomocą produktu krajowego brutto (PKB)
- W jaki sposób przekształcić zmienne nominalne na zmienne realne
- Jak wyznaczyć ścieżkę zmian realnego PKB w czasie
- W jaki sposób poprawnie porównywać kraje pod względem poziomu PKB
- Jakie są wady i zalety PKB jako miernika poziomu społecznego dobrobytu
Do przemyślenia
Jaka jest kondycja gospodarki? Jak możemy ją ocenić?
Lata 90. XX w. w USA były okresem boomu gospodarczego. Podobnie w Polsce czas niezwykle korzystnej koniunktury przypadł na lata 1994–2000. Dla odmiany na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI w., a dokładniej w latach 2007–2014, kondycja zarówno gospodarki amerykańskiej, jak i polskiej nie zachwycała. Co sprawia, że gospodarka rośnie albo się kurczy? Jakie czynniki decydują o tempie tych zmian? Dlaczego przedsiębiorstwa upadają, mimo że podejmują racjonalne decyzje biznesowe? Dlaczego pracownicy tracą pracę nawet jeśli ciężko i wydajnie pracują? Czy okresy złej koniunktury to dowód na zawodność systemu rynkowego? A może na niesprawność państwa? Przywołane wyżej pytania wchodzą w zakres rozważań makroekonomii. W niniejszym rozdziale spróbujemy udzielić na nie przynajmniej wstępnej odpowiedzi. Zapewne nie wszystkie kwestie uda się wyczerpująco objaśnić, ale zaczniemy od podstaw, czyli tego, jak należy rozumieć kondycję gospodarki i jak możemy ją mierzyć.
Makroekonomia jako nauka i sposób opisu gospodarki, w odróżnieniu od mikroekonomii, analizuje łącznie wszystkie transakcje kupna i sprzedaży w danej gospodarce krajowej, niezależnie od tego, co jest produkowane oraz kto zajmuje się wytwarzaniem i zakupami dóbr czy usług. Innymi słowy, makroekonomia obejmuje swoim zainteresowaniem wszystkie akty wymiany dokonywane na każdym rynku funkcjonującym w danej gospodarce. Nie rozdziela ich jednak, analizując wszystkie rynki łącznie. Ale czy tak gigantyczną liczbę transakcji da się w ogóle badać? Próby zmierzenia się z tym problemem zostały podjęte już podczas Wielkiego Kryzysu, ponad 90 lat temu. Prezydent Stanów Zjednoczonych Franklin D. Roosevelt i jego doradcy ekonomiczni oczywiście zdawali sobie sprawę z tego, że ówczesna sytuacja gospodarcza w USA była zła. Ale czy mogli dokładnie zmierzyć ów stan i tym samym określić, jak bardzo zła? Ekonomista Simon Kuznets, który później otrzymał Nagrodę Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych (w 1971 r.), opracował narzędzie (produkt krajowy brutto – PKB), które pozwoliło zmierzyć łączną wartość wytworzonej i sprzedanej produkcji w amerykańskiej gospodarce. W tym rozdziale poznasz sposób obliczania PKB i możliwości wykorzystania tego agregatu oraz dowiesz się, dlaczego jest on kluczową kategorią makroekonomiczną.
Makroekonomia zajmuje się gospodarką jako całością (pomija preferencje jednostek i to, co się dzieje na konkretnych rynkach oraz w przedsiębiorstwach), jak również zależnościami między gospodarkami różnych krajów. Jakie są przyczyny spadku poziomu PKB (recesji) lub gwałtownego spowolnienia tempa wzrostu tego wskaźnika? Dlaczego bezrobocie utrzymuje się na wysokim poziomie nawet po zakończeniu okresu niekorzystnej koniunktury? Dlaczego niektóre kraje rozwijają się (ich PKB rośnie) szybciej niż inne? Dlaczego w jednych państwach poziom życia jest wyższy niż w innych? Na wszystkie te pytania próbuje odpowiedzieć makroekonomia. Aby tego dokonać, agreguje aktywność gospodarczą wszystkich gospodarstw domowych i przedsiębiorstw na wszystkich rynkach, ustalając wielkości łącznego popytu i łącznej podaży w gospodarce. Konsekwencje takich obliczeń są bardzo ciekawe. Niejednokrotnie zdarza się bowiem, że wyniki na poziomie makroekonomicznym nie są prostą sumą wyników na poziomie mikroekonomicznym. To, co z mikroekonomicznego punktu widzenia wydaje się rozsądne, na poziomie makroekonomicznym może mieć nieoczekiwane lub kontrproduktywne skutki.
Wyobraź sobie, że jesteś uczestnikiem spektaklu z dużą liczbą widzów, np. koncertu lub meczu. W pewnym momencie kilka osób postanawia wstać, by mieć lepszy widok na to, co dzieje się na scenie lub na boisku. W ten sposób zasłaniają jednak widok innym widzom, którzy – aby cokolwiek zobaczyć – też muszą wstać. W końcu prawie wszyscy podnoszą się ze swoich miejsc, w wyniku czego nikt nie ma widoku wyraźnie lepszego niż poprzednio. Racjonalna w sumie decyzja niektórych osób (czyli na poziomie mikro) ostatecznie nic nie zmieniła w sytuacji całej zbiorowości (na poziomie makro). Przytoczony przykład nie dotyczy oczywiście obszaru zainteresowania makroekonomii, ale dobrze ilustruje relację pomiędzy ekonomicznymi decyzjami jednostek i ich konsekwencjami dla całego społeczeństwa.
Makroekonomia obejmuje dość obszerny zakres problemów. Jak sobie z nim poradzimy? Ilustracja 1.2 pokazuje nasze podejście do kwestii pozostających w obszarze zainteresowania makroekonomii. Będziemy je analizować z trzech różnych perspektyw:
- Jakie są cele gospodarowania?
- Jakie modele mogą zastosować ekonomiści do analizy całej gospodarki?
- Jakie narzędzia z zakresu polityki gospodarczej może wykorzystać państwo, aby wpływać na procesy gospodarowania?
Cele gospodarowania
Myśląc o ogólnej kondycji gospodarki, warto wziąć pod uwagę trzy podstawowe cele gospodarowania: wzrost gospodarczy, niskie bezrobocie i niską inflację.
- Wzrost gospodarczy wpływa na poprawę poziomu życia w danym kraju. Ekonomiści mierzą wzrost gospodarczy jako procentową zmianę realnego (skorygowanego o inflację) produktu krajowego brutto w danym okresie. W krajach rozwiniętych tempo wzrostu gospodarczego przekraczające 3% rocznie jest uważane za absolutnie zadowalające, jakkolwiek w Polsce, która próbuje dogonić najbogatsze kraje globu pod względem standardu życia, satysfakcję budzi dopiero dynamika wzrostu PKB na poziomie 4,5–5,0%.
- Bezrobocie mierzone jest relacją osób pozostających bez pracy w stosunku do całej siły roboczej, czyli stopą bezrobocia (pojęcia te zostaną dokładnie objaśnione w kolejnych rozdziałach podręcznika). Kiedy ludzie nie pracują, gospodarka marnuje cenne zasoby, co prowadzi do produkcji dóbr i usług mniejszej od możliwej. Bezrobocie to jednak coś więcej niż tylko statystyka rynku pracy – od poziomu bezrobocia zależą dochody mieszkańców. Chociaż bezrobocie w gospodarkach rynkowych prawdopodobnie nigdy całkowicie nie zniknie, ekonomiści uważają stopę bezrobocia na poziomie niższym od 5% za bardzo dobry wynik.
- Inflacja to wzrost ogólnego poziomu cen w gospodarce. Jest ona zwykle mierzona wskaźnikiem wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych (CPI) (ang. consumer price index). Jeśli ceny żywności, mieszkań i usług rosną znacznie szybciej niż płace, ludzie są niezadowoleni, bo wówczas ich poziom życia spada. Niska inflacja – w granicach 2,0–2,5% rocznie – stanowi dla gospodarki bezpieczne zjawisko.
Modele makroekonomiczne
Jak zapewne wiesz z zajęć poświęconych mikroekonomii, głównymi narzędziami stosowanymi przez ekonomistów są teorie i modele (by dowiedzieć się więcej, sięgnij do podręcznika „Mikroekonomia - Podstawy”. W mikroekonomii wykorzystywaliśmy model popytu i podaży. W makroekonomii posługujemy się modelem popytu globalnego (AD) (popytu zagregowanego), (aggregate demand) i podaży globalnej (AS) (podaży zagregowanej), (aggregate supply). Niniejsza książka przedstawia dwa podstawowe nurty w makroekonomii: szkołę neoklasyczną i szkołę keynesowską. Każda z nich ma własną wersję modelu AD–AS. Znając oba podejścia, łatwo zrozumiesz, jak zachowuje się gospodarka w skali makro.
Polityka państwa
Państwo może wpływać na gospodarkę m.in. za pomocą polityki pieniężnej lub fiskalnej. Polityka pieniężna polega na sterowaniu podażą pieniądza i stopami procentowymi. Polityka fiskalna obejmuje zmiany w wydatkach państwa i podatkach.
Każdy z elementów uwzględnionych na Ilustracji 1.2 będzie przedmiotem szczegółowych rozważań w następnych rozdziałach. Podczas tej lektury zapewne odkryjesz, że odbierając informacje przekazywane przez media, prawie codziennie stykasz się z zagadnieniami makroekonomicznymi.