Podsumowanie

Stany świadomości zmieniają się nie tylko w ciągu dnia, lecz także nieustannie przez całe nasze życie. Ważnymi czynnikami tych zmian są rytmy biologiczne, a przede wszystkim rytm okołodobowy regulowany przez jądro nadskrzyżowaniowe (SCN). Zegar biologiczny człowieka na ogół zsynchronizowany jest ze środowiskiem zewnętrznym, a światło jest rodzajem wskazówki pozwalającej go odpowiednio ustawić. Podróże wiążące się z pokonywaniem wielu stref czasowych lub rotacyjna praca zmianowa prowadzą do zaburzenia rytmu okołodobowego, co może powodować bezsenność, nadmierną senność oraz zmniejszoną uważność. W zaburzeniach rytmu okołodobowego skuteczna okazuje się terapia jasnym światłem. Osoby, które nie dostarczają sobie odpowiedniej ilości snu, mogą odczuwać z tego powodu negatywne skutki psychologiczne i fizyczne.

Sporą część naszego życia poświęcamy na sen, a w naszych mózgach rozwinęły się złożone układy kontrolujące różne jego aspekty. Podczas snu wydzielanych jest kilka hormonów ważnych z punktu widzenia procesów wzrostu oraz dojrzewania. Choć powód, dla którego śpimy, nadal pozostaje tajemnicą, niektóre badania sugerują, że sen odgrywa istotną rolę w uczeniu się i zapamiętywaniu.

Różne fazy snu charakteryzują się aktywnością mózgu o różnych wzorcach fal mózgowych. Gdy przechodzimy ze stanu czuwania w stan snu, fale alfa zastępowane są falami theta. W drugiej fazie snu pojawiają się wrzeciona senne i zespoły K. Trzecia i czwarta faza snu to tak zwany sen długofalowy, charakteryzujący się przewagą fal delta. Podczas fazy REM, czyli snu z szybkimi ruchami gałek ocznych, następuje paraliż mięśni zależnych od woli i pojawiają się marzenia senne. Zarówno sen NREM, jak i REM wydają się odgrywać ważną rolę w uczeniu się i zapamiętywaniu. Marzenia senne mogą odzwierciedlać ważne z punktu widzenia osoby śniącej wydarzenia z dnia codziennego. Według innej teorii śnienie jest stanem protoświadomości lub rzeczywistości wirtualnej umysłu, która staje się pomocna, gdy znajdujemy się w stanie czuwania.

Wiele osób w pewnym momencie życia doświadcza kłopotów ze snem lub cierpi na jego zaburzenia. Bezsenność to powszechna przypadłość polegająca na trudnościach w zasypianiu lub utrzymaniu snu. W parasomniach, do których zalicza się RBD, lunatyzm, zespół niespokojnych nóg oraz lęki nocne, w trakcie snu pojawiają się niepożądane zachowania ruchowe lub doświadczenia. Zespół bezdechu sennego objawia się zatrzymaniem przepływu powietrza w trakcie snu, a zespół nagłego zgonu łóżeczkowego skutkuje śmiercią niemowlęcia, które śpiąc, nagle przestaje oddychać. Narkolepsja powoduje ataki wyjątkowej senności podczas czuwania, tak silnej, że osoby dotknięte tym zaburzeniem praktycznie nie mogą powstrzymać się od zaśnięcia. Często towarzyszą jej katapleksja i halucynacje.

W piątym wydaniu Diagnostycznego i statystycznego podręcznika zaburzeń psychicznych (DSM-5) zaburzenia wywołane użyciem substancji psychoaktywnych zdefiniowane są jako kompulsywne przyjmowanie substancji pomimo związanych z tym negatywnych konsekwencji. Ważnym aspektem tych zaburzeń jest psychiczne i fizyczne uzależnienie. Alkohol, barbiturany i benzodiazepiny wpływają depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy (OUN), a konkretnie na układ neuroprzekaźnikowy GABA. Kokaina, amfetaminy, katynony oraz MDMA należą do stymulantów, czyli pobudzają OUN i są agonistami dopaminy, podczas gdy nikotyna i kofeina reagują odpowiednio z acetylocholiną i adenozyną. Opiaty są silnymi narkotycznymi środkami przeciwbólowymi, oddziałującymi na endogenny opioidowy układ przekaźnikowy. Substancje halucynogenne powodują wyraźne zmiany w doświadczeniach zmysłowych i percepcyjnych. Halucynogeny wpływają na różne układy neuroprzekaźnikowe.

Hipnoza to silne skupienie uwagi na sobie, podczas którego następują sugerowane przez inną osobę zmiany zachowania i doświadczania rzeczywistości. Z kolei medytacja to głębokie odprężenie przy jednoczesnej koncentracji uwagi. Zarówno stan hipnotyczny, jak i medytacyjny mogą być odmiennymi stanami świadomości potencjalnie wykorzystywanymi do leczenia różnych zaburzeń fizycznych i psychicznych.