Tematyka, jakiej psychologowie podejmują się w pracy zawodowej, jest bardzo różnorodna. W Polsce prawo do wykonywania zawodu psychologa uzyskuje się jedynie po ukończeniu pięcioletnich magisterskich studiów psychologicznych (licencjat z psychologii jest niewystarczający, o czym mówi Ustawa z dnia 8 czerwca 2001 o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów).
Jeśli zależy ci na karierze naukowej w tej dziedzinie, musisz uzyskać stopień doktora nauk społecznych w dziedzinie psychologii. Można go zdobyć na dwa sposoby: kontynuując naukę na czteroletnich studiach doktoranckich, kończących się one obroną pracy doktorskiej, lub doktoryzując się z tzw. „wolnej stopy”, tj. zajmując się wyłącznie badaniami naukowymi niezbędnymi do doktoratu oraz pisaniem pracy, bez udziału w zajęciach i bez świadczenia pracy dydaktycznej.
Wymogi uzyskania stopnia doktora różnią się w zależności od kraju, a nawet od uczelni, przy czym zazwyczaj osoby ubiegające się o uzyskanie tego stopnia muszą napisać i obronić rozprawę doktorską. W Polsce dysertacja (ang. dissertation) jest rozbudowaną pracą, zawierającą: opis tematu badawczego, wartości edukacyjnych i praktycznych wynikających z zajęcia się nim, szczegółową i rozbudowaną część teoretyczną (opis dostępnych badań i teorii stanowiących podstawę do określenia problemu badawczego doktoratu), wreszcie – opis własnych badań: ich założeń, hipotez i uzyskanych wyników. Wymogiem każdej pracy doktorskiej jest uzasadnienie jej wkładu w rozwój psychologii. Praca doktorska podlega obronie przed komisją złożoną z dwóch recenzentów, specjalistów w danej dziedzinie. Recenzenci mają prawo do pytań i uwag krytycznych, a doktorant – do odpowiadania na nie. Warunkiem przyznania stopnia doktora jest pozytywna opinia i rekomendacja wszystkich recenzentów (Ilustracja 1.17).
Po uzyskaniu stopnia doktora można się ubiegać o zatrudnienie na uczelni. Pracownicy naukowi zatrudnieni na uczelniach zazwyczaj dzielą swój czas zawodowy między prowadzenie badań, nauczanie i pracę na rzecz swojej instytucji (np. udział w różnych komisjach naukowych, wydawanie ekspertyz, publikację artykułów, recenzję innych prac naukowych etc.). Czas poświęcany każdemu z tych zadań jest bardzo różny w zależności od uczelni. Nierzadko pracownicy naukowi przenoszą się na kolejne uniwersytety, aby znaleźć dla siebie najlepsze środowisko akademickie. W poprzednim podrozdziale omówiono główne nurty psychologii, jakimi zajmują się wydziały psychologii w kraju; w związku z tym, w zależności od zdobytego doświadczenia, absolwent studiów psychologicznych może łączyć pracę naukową z inną specjalizacją praktyczną (np. psychologią kliniczną, psychologią biznesu etc.).
Inne ścieżki kariery w środowisku akademickim
Niekiedy na uczelniach brakuje pełnoetatowych pracowników naukowych, którzy mogliby poprowadzić oferowane przez te uczelnie kursy dydaktyczne. W takich przypadkach często zaprasza się wykładowców i nauczycieli z odpowiednim wykształceniem spoza uczelni, którzy zazwyczaj prowadzą działalność psychologiczną poza środowiskiem uniwersyteckim. Takie osoby nie zawsze muszą legitymować się stopniem doktora, wymaganym przez większość uczelni prowadzących 5-letni program studiów na kierunku psychologia. Ponadto wiele różnych wydziałów mających w swoim programie studiów zajęcia z psychologii poszukuje kadry do ich prowadzenia.
Pewna grupa osób, które uzyskały stopień doktora, interesuje się prowadzeniem zajęć w środowisku akademickim, ale nie chce być dydaktykami. Osoby te mogą być zatrudniane na stanowiskach o charakterze wyłącznie badawczym. Takie możliwości oferują przede wszystkim duże uniwersytety prowadzące rozbudowaną działalność badawczą lub instytucje stricte badawcze (np. Polska Akademia Nauk).
W niektórych obszarach psychologii osoby, które niedawno uzyskały stopień doktora, często szukają zatrudnienia w ramach programów rozwoju po zdobyciu stopnia naukowego doktora (ang. postdoctoral training programs), tzw. post doc., dostępnych dla planujących dalszą karierę naukową. W praktyce polega to na tym, że osoby mające stopień naukowy doktora oraz doświadczenie akademickie zatrudniane są w ramach grantów do udziału w konkretnych projektach naukowych, mogących trwać nawet kilka lat.
W większości przypadków po ukończeniu jednego lub dwóch takich programów można otrzymać propozycję stałego zatrudnienia na uczelni.
Ścieżki kariery poza środowiskiem akademickim
Psychologia zwykle kojarzy się z szeroko rozumianą ochroną zdrowia psychicznego, tj. pracą kliniczną z pacjentami (choć nie są to jedyne możliwości zawodowe po tych studiach).
Osoby, które chcą rozpocząć praktykę w zakresie psychologii klinicznej, mogą wybrać specjalizację z psychologii klinicznej. Specjalizacja kliniczna jest jedną z głównych specjalizacji psychologii praktycznej. Zajmuje się profilaktyką, diagnostyką i terapią zaburzeń psychicznych oraz zaburzeń zachowania. W kręgu zainteresowań tej dziedziny psychologii leży przede wszystkim psychika człowieka chorego oraz mechanizmy związane z powstawaniem chorób i to, jak różne choroby wpływają na funkcjonowanie umysłu.
Do uzyskania specjalizacji z tej dziedziny wymagany jest minimum rok praktycznej pracy na stanowisku psychologa w placówce ochrony zdrowia psychicznego. Następnie kandydat musi ukończyć czteroletnie studia podyplomowe z psychologii klinicznej oraz odbyć wielomiesięczne staże (trwające nawet 1,5 roku). Specjalizacja składa się z dwóch części: podstawowej i specjalizacyjnej. W bloku podstawowym osoba specjalizująca się zdobywa podstawową wiedzę oraz umiejętności, które dotyczą zastosowania psychologii klinicznej w czterech działach medycyny: 1) psychiatrii, 2) pediatrii, 3) neurologii i 4) chorobach somatycznych.
W bloku szczegółowym osoba specjalizująca się wybiera jedną ze ścieżek specjalistycznych, aby pogłębić wiedzę i umiejętności szczegółowe, które są właściwe dla zaburzeń oraz chorób wybranego działu medycyny. Szczegółowy program kształcenia specjalizacji psychologia kliniczna określają wytyczne Ministerstwa Zdrowia (Ignaszak, 2016). Po jego ukończeniu i obronie uzyskujesz tytuł psychologa klinicznego (ang. clinical psychologist).
Inną możliwością specjalizacyjną jest psychoterapia. Jeśli interesuje cię praca psychoterapeuty, musisz zdobyć umiejętności i uprawnienia do prowadzenia psychoterapii – specjalistycznej metody leczenia problemów i dolegliwości, w przypadku których ważną rolę odgrywają czynniki psychiczne. Podkreślmy ważne i kluczowe rozróżnienie: psycholog nie jest psychoterapeutą.
Psycholog to osoba, która ukończyła 5-letnie studia psychologiczne i obroniła magisterium. Studia psychologiczne mają przede wszystkim walor teoretyczny – przygotowują absolwenta do rozumienia zjawisk zachodzących w ludzkiej psychice, jednak zwykle uwzględniają jedynie kilka tygodni lub miesięcy praktyk (jeśli w ogóle). Osoba po studiach psychologicznych nie ma uprawnień ani tym bardziej umiejętności do prowadzenia psychoterapii!
Psycholog kliniczny również nie jest psychoterapeutą, mimo że ukończył kilka lat specjalizacji. Psycholog kliniczny może oczywiście pracować w szpitalu, poradni zdrowia psychicznego czy ośrodku interwencji kryzysowej. Jego główne zadanie polega na wspieraniu i towarzyszeniu osobom w chorobie. Chodzi o wsparcie psychologiczne dla osób zmagających się z różnymi chorobami somatycznymi, które z definicji negatywnie wpływają na psychikę. Zaliczają się do nich zwłaszcza różne choroby przewlekłe, takie jak niewydolność serca, przewlekła obturacyjna choroba płuc, cukrzyca, choroby neurologiczne, nowotwory czy utrata sprawności ruchowej. Nierzadko psycholodzy kliniczni zajmują się prowadzeniem oddziaływań terapeutycznych – do tego jednak celu specjaliści z tej dziedziny muszą nabyć specjalistyczne uprawnienia.
Aby zostać psychoterapeutą, musisz ukończyć całościowe, czteroletnie szkolenie z zakresu psychoterapii w jednej z wybranych, uznanych szkół psychoterapii – tj. posiadających dorobek praktyczny i/lub naukowy, w tym udokumentowane dowody naukowe na skuteczność prowadzenia psychoterapii w wybranym nurcie. W Polsce uznanych jest pięć szkół psychoterapii: psychodynamiczna, poznawczo-behawioralna, systemowa, humanistyczna oraz interpersonalna.
Poza ukończeniem studiów z psychoterapii musisz spełnić szereg dodatkowych kryteriów: odbyć własną psychoterapię, prowadzić praktykę psychoterapeutyczną (zwykle minimum przez dwa lata), regularnie uczestniczyć w superwizji (przyglądać się własnej pracy klinicznej z bardziej doświadczonym specjalistą w celu wzbogacania własnych umiejętności pomocy) oraz zdać wymagane egzaminy i pozytywnie przejść ocenę prezentowanej pracy z pacjentem (przedstawienie opisu teoretycznego i nagrania sesji terapeutycznej z pacjentem).
Co jeszcze warto wiedzieć o tej ścieżce kariery? Szkoła psychoterapii jest sporym wydatkiem. W realiach polskich jest to koszt rzędu 30–40 tys. złotych w ciągu czterech lat.
W Polsce obecnie nie ma uregulowanej sytuacji prawnej dotyczącej wymagań, które musi spełniać osoba nazywająca siebie psychoterapeutą. Od kilku lat w opracowaniu jest ustawa o niektórych zawodach medycznych, lecz nie została jeszcze uchwalona. Projekt ustawy zakłada, iż zawód psychoterapeuty będzie mogła wykonywać „osoba, która ukończyła szkołę wyższą i uzyskała tytuł magistra lub magistra pielęgniarstwa lub lekarza, oraz ukończyła szkolenie podyplomowe w zakresie psychoterapii” (Ustawa z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów, Dz. U. Nr 73, poz. 763). Ze względu na brak uchwalonej ustawy powstały pozaustawowe kryteria, które musi spełniać osoba, by mogła zajmować się psychoterapią – jest to ukończenie co najmniej 2 lat szkolenia psychoterapeutycznego oraz praca pod superwizją osoby posiadającej certyfikat superwizora psychoterapii.
Na koniec warto dokonać także rozróżnienia między psychoterapeutą a psychiatrą. Psychiatra to absolwent studiów medycznych, z tytułem lekarza, w trakcie lub po ukończeniu podyplomowej specjalizacji z psychiatrii. Prawo do wykonywania zawodu (z nadaniem odpowiedniego numeru) lekarz otrzymuje po zakończeniu specjalizacji. Lekarz psychiatra posiada wymagane kwalifikacje do udzielania świadczeń zdrowotnych, w szczególności polegających na: badaniu stanu zdrowia, rozpoznawaniu chorób i zapobieganiu im, leczeniu i rehabilitacji chorych, udzielaniu porad lekarskich, a także wydawaniu opinii i orzeczeń lekarskich (art. 9 ust. 1 Ustawy z dnia 11 września 2015 r. o zdrowiu publicznym, Dz. U. z 2019 r. poz. 2365 oraz z 2020 r. poz. 322.
Warto pamiętać, że praca po studiach psychologicznych to nie tylko praca stricte kliniczna. Obszarów, w których psycholog może znaleźć pracę, jest naprawdę sporo. Poniżej wymieniono niektóre:
- psycholog dziecięcy (praca w szkołach i innych placówkach edukacyjnych oraz w poradniach psychologiczno-pedagogicznych: wsparcie, diagnoza i profilaktyka trudności edukacyjnych, psychologicznych i socjalizacyjnych wśród dzieci)
- psycholog zwierząt – behawiorysta (praca ze zwierzętami towarzyszącymi człowiekowi, np. psami, końmi, kotami, w celu korygowania ich nieprawidłowych zachowań i nauki pożądanych umiejętności; praca z opiekunami zwierząt)
- psycholog sportu (praca ze sportowcami w celu poprawy m.in. ich motywacji oraz radzenia sobie ze stresem związanym z aktywnością sportową, zawodami etc.)
- psycholog zdrowia (profilaktyka i promocja zdrowia, np. kształtowanie zdrowych nawyków żywieniowych, aktywności fizycznej etc.; praca z problemami w tym zakresie)
- psycholog pracy (rekrutacja, diagnoza i rozwój pracowników, np. prowadzenie działań nakierowanych na rozpoznanie i wspieranie specyficznych potrzeb danego zespołu, organizacji etc.)
- psycholog transportu (diagnostyka psychologiczna i psychomotoryczna pod kątem możliwości prowadzenia pojazdów mechanicznych)
- szkoleniowiec – coach (szeroko rozumiane wspieranie rozwoju osobowości, np. poprzez warsztaty rozwijające umiejętności komunikacyjne, interpersonalne, asertywność, radzenie sobie ze stresem, zarządzanie emocjami, zarządzanie czasem etc.; coach z definicji pracuje z osobami zdrowymi, bez zaburzeń psychicznych)
- diagnosta (diagnozuje i opisuje funkcjonowanie psychiczne, np. przeprowadza specjalistyczne testy psychologiczne w celu diagnozy stanu zdrowia psychicznego w szpitalach i innych placówkach ochrony zdrowia psychicznego; sporządza z nich raporty, nie zajmuje się terapią!)
- psycholog sądowy (wydaje opinie psychologiczne, które następnie mogą zostać wykorzystane przez sąd do orzekania wyroków w sprawach rodzinnych, alimentacyjnych, rozwodowych i innych; może pracować jako biegły sądowy).