Robert, Michał i Nat są kumplami ze szkoły; wszyscy trzej chcą zostać policjantami. Robert jest cichy i nieśmiały, niepewny siebie, stąd zwykle poddaje się kierownictwu innych ludzi. Jest uprzejmy i życzliwy, lecz brak mu motywacji. Michał jest głośny, uparty i buńczuczny. Typowy lider, ciężko pracuje, bywa impulsywny, a w weekendy imprezuje. Z kolei Nat jest refleksyjny, rozsądny i ogólnie lubiany. Można mu ufać. Czasem jednak trudność sprawia mu szybkie podejmowanie decyzji. Który z tych trzech młodych mężczyzn byłby najlepszym policjantem? Jakie cechy lub właściwości osobowości są potrzebne, by być dobrym policjantem? Jakie zaś sprawiłyby, że ktoś stałby się złym lub niebezpiecznym stróżem prawa?
Praca policyjna cechuje się dużym poziomem stresu, a większość organów ścigania chce mieć pewność, że zatrudnia odpowiednich ludzi. Różnego rodzaju testy osobowości bardzo często wykorzystywane są zatem podczas procesów rekrutacyjnych do firm i organizacji, w sprawach karnych, podczas procesów cywilnych o przyznanie prawa do opieki nad dzieckiem oraz do oceny zaburzeń psychologicznych. W tym podrozdziale poznasz niektóre z najpopularniejszych typów testów osobowości.
Kwestionariusze osobowości
Kwestionariusz osobowości (ang. self-report inventories) to rodzaj obiektywnego testu wykorzystywanego do oceny osobowości. Zwykle składa się z pytań i zdań, przy których wskazuje się odpowiedzi na wielostopniowej skali (na przykład od 1 do 5, gdzie 1 to „zdecydowanie się nie zgadzam”, a 5 „zdecydowanie się zgadzam”). Ten format odpowiedzi po raz pierwszy został zaproponowany przez Rensisa Likerta (1932), w związku z czym jest nazywany skalą Likerta (Ilustracja 11.16). Kwestionariusz jest łatwy w wykonaniu i przeprowadza się go samodzielnie, co wpływa na niski koszt badania. Udzielając odpowiedzi, osoby badane mogą jednak świadomie bądź nieświadomie modyfikować swoje wyniki, żeby otrzymać rezultat bardziej pożądany społecznie, wyolbrzymiony lub w inny sposób zafałszowany. Na przykład kandydat do pracy podczas testu rekrutacyjnego może modyfikować wyniki, by pokazać się przyszłemu pracodawcy w pozytywnym świetle.
Jednym z powszechnie stosowanych kwestionariuszy jest Minesocki Wielowymiarowy Kwestionariusz Osobowości (MMPI) (ang. Minnesota Multiphasic Personality Inventory), po raz pierwszy opublikowany w 1943 roku. Wtedy zawierał 504 twierdzeń ocenianych na skali prawda/fałsz. Poprawiona wersja, MMPI-2 z 1989 roku, składa się z 567 twierdzeń. Pierwotny test MMPI opracowano na podstawie małej, ograniczonej próby składającej się głównie z farmerów z Minnesoty i pacjentów oddziałów psychiatrycznych. Poprawioną wersję inwentarza przygotowano na bardziej reprezentatywnej próbie krajowej.
Badanie MMPI-2 zajmuje od 60 do 120 minut. Wynikiem testu jest opracowanie profilu klinicznego opisującego natężenie występowania 10 cech: hipochondrii, depresji, psychopatii (zaburzenia psychopatyczne/socjopatyczne), męskości/kobiecości, paranoi, psychastenii (cechy obsesyjne/kompulsywne), schizofrenii, hipomanii oraz introwersji społecznej. Istnieje również podskala do przewidywania czynników ryzyka nadużycia alkoholu. W 2008 roku test ponownie zaktualizowano i stworzono wersję MMPI-2_-RF. To badanie trwa o połowę krócej niż poprzednie i zawiera tylko 338 stwierdzeń (Ilustracja 11.17). Mimo znacznego skrócenia czasu badania nowym kwestionariuszem, poprzednia wersja MMPI-2 wciąż jest częściej używana. Test zwykle przeprowadza się przy pomocy komputera. Choć MMPI stworzono na potrzeby badania zaburzeń psychicznych, obecnie korzysta się z niego również podczas rekrutacji do wszelkich organów ścigania, na studia, do firm, a nawet w trakcie terapii małżeńskiej (Ben-Porath i Tellegen, 2008).
Oprócz skal klinicznych testy zawierają również skale rzetelności (ang. reliability scale) i trafności (Przypomnij sobie koncepcje rzetelności i trafności z rozdziału poświęconego badaniom psychologicznym [link]Analiza wyników). Jedna ze skal trafności, skala kłamstwa (ang. lie scale), nazywana czasem skalą aprobaty społecznej (skala „L”, od ang. lie – kłamstwo), składa się z 15 stwierdzeń i wykorzystywana jest do wykrywania świadomych prób przedstawiania się w lepszym świetle (badany ukrywa problemy psychologiczne). Na przykład jeśli ktoś odpowiada „tak” w przypadku kilku nierealistycznie pozytywnych twierdzeń, jak na przykład „W życiu nie skłamałem”, prawdopodobnie stara się wypaść lepiej niż w rzeczywistości.
Z kolei określanie poziomu rzetelności to sposób sprawdzania, na ile wyniki uzyskiwane za pomocą danego narzędzia są powtarzalne. Innymi słowy chodzi o to, by upewnić się, że jeśli zrobisz test MMPI-2-RF dzisiaj i ponownie za 5 lat, twoje wyniki będą podobne. Beutler, Nussbaum i Meredith (1988) poprosili nowo zatrudnionych policjantów o wypełnienie MMPI na początku pracy i po upływie dwóch lat od rozpoczęcia służby. Po dwuletnim stażu odpowiedzi policjantów wskazywały zwiększoną podatność na alkoholizm, nasilenie symptomów somatycznych (dziwne, niewyjaśnione skargi na stan fizyczny) oraz niepokoju. Rezultaty testu przeprowadzonego po kolejnych 2 latach (po 4 latach od początku pracy) wskazywały na ryzyko wystąpienia nieprawidłowości o podłożu alkoholowym. Wyniki tych badań mogą wskazywać na dwie możliwości. Z jednej strony mogą mówić o nietrwałości czasowej narzędzia. Z drugiej strony mogą wskazywać na fakt, że nawet wyniki mocno ugruntowanych narzędzi mogą zmieniać się w czasie pod wpływem różnego rodzaju uwarunkowań.
Poznaj szczegóły
Kwestionariusz FCZ-KT
Do pomiaru temperamentu zgodnie z teorią RTT Strelau i Bogdan Zawadzki (ur. 1957) opracowali kwestionariusz FCZ-KT (Formalna Charakterystyka Zachowania-Kwestionariusz Temperamentu). Narzędzie zostało dostosowanie do badań temperamentu osób dorosłych w różnych obszarach kulturowych. Na jego podstawie powstała również wersja kwestionariusza dla dzieci (Oniszczenko, Radomska, 2002).
Testy projekcyjne
Inną metodą oceny osobowości są testy projekcyjne (ang. projective testing), które opierają się na jednym z mechanizmów obronnych zaproponowanych przez Freuda – projekcji – jako formie odkrycia i oceny procesów nieświadomych. Testy tego rodzaju są metodami pośrednimi, czyli takimi, w których nie pytamy osoby o jej cechy, ale raczej obserwujemy jej myśli i zachowanie. Testy te są w znacznie mniejszym stopniu obarczone aprobatą społeczną, gdyż osoba nie jest pewna, co jest dokładnym przedmiotem badania. W odróżnieniu od inwentarzy osobowości, testy te ujawniają to, co osoba myśli w danym momencie, a nie to, jak chce być postrzegana. W teście projekcyjnym przedstawia się badanej osobie szereg kart z niejednoznacznymi bodźcami i prosi się ją o ich interpretację poprzez opowiedzenie historii, opisanie obrazka lub dokończenie zdania. Wiele testów projekcyjnych przeszło procedury standaryzacji (na przykład Exner, 2002) i można je wykorzystywać do sprawdzania, czy badany ma niestandardowe skojarzenia, wysoki poziom niepokoju lub skłonności do zachowań ekstremalnych i agresywnych. Do takich testów należą test Rorschacha, test apercepcji tematycznej (TAT), test TEMAS (Tell-Me-A-Story, Opowiedz mi historię), test niedokończonych zadań Rottera (RISB). Warto jednak pamiętać, że w ostatnich latach testy te budzą spore kontrowersje w kontekście diagnozy stałych cech osobowości. Zgodnie z obecną wiedzą wiele z nich może być z powodzeniem stosowanych jako element diagnozy pokazujący sposób myślenia osoby, jednakże nie powinny być wykorzystywane jako jedyne źródło postępowania diagnostycznego (Goldstein, n.d.).
Test Rorschacha ang. (ang. Rorschach Inkblot Test) został stworzony w 1921 roku przez szwajcarskiego psychologa Hermana Rorschacha (1884-1922). Test składa się z kilku tablic zawierających symetryczne plamy atramentowe, które są pokazywane przez psychologa pacjentowi. Psycholog prosi pacjenta o odpowiedź na pytanie „Co to może być?”. Interpretacja osoby badanej ujawnia jej nieświadome uczucia i procesy (Piotrowski, 1987; Weiner, 2003). Test Rorschacha został poddany standaryzacji przy użyciu systemu Exner i do niedawna miał zastosowanie w badaniu depresji, psychozy oraz niepokoju. W ostatnich latach jednakże nie zaleca się jego stosowania ze względu na znaczne trudności wynikające z jego stosowania w diagnozie stanów psychologicznych.
Test apercepcji tematycznej (TAT) (ang. cmlnle:reference="Thematic Apperception Test (TAT)" Thematic Apperception Test) opracowali w latach 30. XX wieku amerykański psycholog Henry Murray (1893-1988) oraz psychoanalityczka Christian Morgan (1897-1967). Osobie badanej pokazuje się od 8 do 12 niejednoznacznych rysunków i prosi o opowiedzenie historii o każdym z nich. Te historie pozwalają zajrzeć do społecznego świata danej osoby i odkryć jej nadzieje, lęki, zainteresowania i cele. Format opowieści pozwala na zmniejszenie oporu pacjenta przed ujawnianiem nieświadomych szczegółów osobistych (Cramer, 2004). W przeszłości Test TAT wykorzystywano w badaniach klinicznych do oceny zaburzeń psychologicznych, a ostatnio też w procesach psychoterapeutycznych jako pomoc w samorozumieniu oraz samorozwoju. Wśród klinicystów właściwie nie istnieje jeden przyjęty sposób przeprowadzania testu i jest on dość nisko oceniany na skali rzetelności i trafności (Aronow, Weiss i Rezinkoff, 2001; Lilienfeld, Wood i Garb, 2000). Pomimo tych mankamentów test TAT jest jednym z najczęściej używanych testów projekcyjnych. Jego wadą, oprócz trwałości osądów, są również ilustracje przedstawiające stosunkowo uniwersalne sytuacje społeczne, jednakże umiejscowione w zupełnie innej epoce.
Test niedokończonych zadań Rottera (RISB) (ang. Rotter Incomplete Sentence Blank (RISB)) został stworzony przez Juliana Rottera (1916-2014) w 1950 roku (przypomnij sobie koncepcję poczucia umiejscowienia kontroli). Test ten składa się z trzech formatów: dla dzieci, młodzieży i dorosłych. Zawiera 40 niedokończonych zdań, które należy dokończyć tak szybko, jak to tylko możliwe (Ilustracja 11.18). Średni czas wypełnienia testu to około 20 minut, odpowiedzi składają się z jednego lub dwóch słów. Test ten był stosowany do wykrywania jednostek nieprzystosowanych, które należy objąć pomocą terapeutyczną. Przypomina nieco test skojarzeń (ang. word association test) i podobnie jak inne testy projekcyjne zakłada, że odpowiedzi ujawnią pragnienia, lęki i wewnętrzne konflikty. Test zdań niedokończonych Rottera wykorzystywany jest przy naborze na studia do selekcji osób mających problemy w dopasowaniu się oraz w doradztwie zawodowym (Holaday, Smith i Sherry, 2010; Rotter i Rafferty 1950).
Przez wiele lat tradycyjne testy projekcyjne wykorzystywano w multikulturowych ocenach osobowości, jednak okazało się, że stronniczość ograniczała ich użyteczność (Hoy-Watkins i Jenkins-Moore, 2008). Trudno jest oceniać osobowość i styl życia przedstawicieli różnych grup etnicznych i kulturowych z wykorzystaniem instrumentów bazujących na danych z innej kultury lub rasy (Hoy-Watkins i Jenkins-Moore, 2008). Kiedy test TAT przeprowadzano na Afroamerykanach, otrzymywano krótsze opowieści i zauważano niższy poziom identyfikacji kulturowej (Duzant, 2005). Konieczne okazało się stworzenie testów do oceny osobowości, które brały pod uwagę takie czynniki jak rasa, język czy poziom akulturacji (Hoy-Watkins i Jenkins-Moore, 2008). Robert Williams (1930-2020) był twórcą pierwszego testu projekcyjnego adresowanego do konkretnej kultury, odzwierciedlającego codzienne doświadczenia mieszkańców USA o czarnym kolorze skóry (Hoy-Watkins i Jenkins-Moore, 2008). Uaktualniona wersja tego narzędzia nosi nazwę testu tematów odnoszących się do osób o czarnej karnacji (C-TCB) (ang. Contemporized-Themes Concerning Blacks). Test (Willliams, 1972) C-TCB zawiera 20 kolorowych obrazków pokazujących sceny z życia Afroamerykanów. Rezultatem porównania C-TCB z testem TAT dedykowanym Afroamerykanom były dłuższe opowieści, wyższy poziom pozytywnych uczuć i silniejsza identyfikacja z obrazkami z C-TCB (Hoy, 1997; Hoy-Watkins i Jenkins-Moore, 2008).
Multikulturowy test apercepcji tematycznej (TEMAS) (ang. Multicultural Thematic Apperception Test (TEMAS)) to kolejne narzędzie zaprojektowane z myślą o mniejszościach etnicznych, szczególnie młodzieży latynoamerykańskiej. Akronim TEMAS pochodzi od zdania Tell-Me-a-Story, czyli opowiedz mi historię, ale jest też grą słów, gdyż po hiszpańsku oznacza motywy/tematy. W teście wykorzystuje się obrazki i podpowiedzi powiązane z kulturą mniejszości etnicznej skłaniające badanego do opowiadania historii (Constantino, 1982).