Cel dydaktyczny
Po przeczytaniu tego podrozdziału będziesz w stanie:
- 7.3.1 zaplanować i wdrożyć zalecenia dietetyczne optymalizujące funkcjonowanie układu oddechowego w różnych etapach życia;
- 7.3.2 zaplanować i wdrożyć zalecenia dietetyczne poprawiające stan osób ze schorzeniami pulmunologicznymi.
Strategie żywieniowe dla zdrowia układu oddechowego
W planowaniu strategii żywieniowych u osób z chorobami układu oddechowego pielęgniarka lub pielęgniarz powinni opierać się na dowodach naukowych (EBP), uwzględnić wiek, płeć i etap rozwojowy pacjenta, rodzaj i nasilenie choroby podstawowej oraz chorób współistniejących (w tym otyłości, niedożywienia, zaburzeń metabolicznych), a także stosowane leczenie.
W Polsce uznanym wzorcem prawidłowego odżywiania się i aktywności fizycznej opracowanym na podstawie wyników badań naukowych jest Piramida Zdrowego Żywienia i Stylu Życia (patrz Rozdział 1 Zasady zdrowego odżywiania i stylu życia oraz proces opieki żywieniowej i Rozdział 2 Edukacja żywieniowa pacjenta jako element opieki pielęgniarskiej). Obejmuje ona m.in. zalecenia dotyczące spożycia określonych produktów oraz regularnej aktywności fizycznej. Dla dzieci i młodzieży opracowano specjalne wytyczne, które uwzględniają ich potrzeby żywieniowe i aktywność fizyczną (Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej, 2019).
Te zasady, opracowane w celu promowania ogólnego zdrowia, są również przydatne dla pacjentów ze schorzeniami układu oddechowego. W Tabeli 7.1 przedstawiono wybrane zalecenia żywieniowe, które mogą mieć wpływ na stan układu oddechowego.
Składnik odżywczy | Źródło pokarmowe | Znaczenie |
|---|---|---|
Antyoksydanty (witamina C, witamina E, beta-karoten) | Owoce i warzywa | Zmniejszają stan zapalny, wzmacniają układ odpornościowy, wspierają funkcję płuc, zmniejszają objawy astmy |
Antyoksydanty (flawonoidy i selen) | Jabłka, jagody, winogrona, owoce morza, mięso i jajka | Wykazują działanie przeciwzapalne i protekcyjne na tkankę płuc |
Witamina D | Ryby (np. łosoś, tuńczyk, pstrąg, makrela, węgorz, sardynki, olej z wątroby dorsza), grzyby, żółtka jaj, sery, produkty wzbogacone w wit. D (np. płatki zbożowe, jogurt, sok pomarańczowy) | Wspiera odporność i funkcję płuc, zmniejsza ryzyko i łagodzi przebieg infekcji górnych dróg oddechowych |
Produkty pełnoziarniste | Owsianka, makaron i chleb pełnoziarnisty, kasza gryczana, pszenica bulgur (jako część zdrowej diety) | Mogą zmniejszyć objawy astmy i poprawić kontrolę astmy |
Siarczyny (konserwanty) | Suszone owoce i warzywa, marynowane produkty, krewetki, wino/piwo | Mogą być alergenem dla niektórych pacjentów i wywoływać reakcje alergiczne lub napady astmy |
Wiek i etap rozwojowy a planowanie strategii żywieniowych
Ciąża i okres prenatalny
Organizm kobiety ciężarnej przechodzi liczne zmiany fizjologiczne, aby dostosować się do obecności rozwijającego się płodu. W związku z tym zmieniają się także potrzeby żywieniowe ciężarnej pacjentki (Widysanto i Mathew, 2022). Prawidłowe odżywianie się matki ma istotne znaczenie dla rozwoju płuc płodu oraz prewencji powikłań w okresie prenatalnym i w dzieciństwie (Arigliani i in., 2018; Baiz i in., 2019; Fandino i in., 2019; Rocha i in., 2021).
W czasie ciąży ściana klatki piersiowej kobiety strukturalnie adaptuje się do rosnącej macicy i przyrostu masy ciała płodu. Główne zmiany w układzie oddechowym polegają na zwiększeniu wymiarów poprzecznych klatki piersiowej (co jest wynikiem unoszenia się przepony). Dochodzi też do poszerzenia tchawicy i oskrzeli, wzrostu objętości oddechowej (sięgającego nawet do 50%) i pojemności wdechowej płuc, wzrostu wentylacji pęcherzykowej, niewielkiego wzrostu częstości oddechów oraz zużycia tlenu. W czasie ciąży całkowita objętość krwi w organizmie wzrasta o 40% (Sanghavi i Rutherford, 2014; Soma-Pillay i in., 2016). Jedną ze zmian w górnych drogach oddechowych występującą podczas ciąży ze zwiększoną częstością jest nieżyt nosa (rhinitis). Jego etiologia nie jest znana, ale prawdopodobnie jest ona związana ze zmianami hormonalnymi. Następstwem nieżytu nosa w okresie ciąży mogą być zaburzenia oddychania podczas snu, które są powiązane z nadciśnieniem tętniczym i stanem przedrzucawkowym.
Kobiety ciężarne mają specyficzne potrzeby żywieniowe wynikające ze zmian fizjologicznych organizmu oraz rozwoju płodu. Niedożywienie lub nadmierne spożycie kalorii w okresie ciąży powodują zaburzenia równowagi składników odżywczych oraz podwyższenie poziomu kortyzolu we krwi i stres oksydacyjny (Herring i in., 2018). Wykazano, że utrzymujące się niedożywienie w czasie ciąży wywołuje wiele negatywnych skutków dla matki i płodu, takich jak upośledzenie wzrostu i rozwoju płodu, m.in. nieprawidłowe dojrzewanie płuc płodu (Fandino i in., 2019), wady wrodzone, insulinooporność matki, zaburzenia poznawcze i behawioralne, powikłania poporodowe, stan przedrzucawkowy, rzucawka, anemia, przedwczesny poród, krwawienia u ciężarnej oraz inne odległe negatywne skutki (Herring i in., 2018). Z kolei odpowiednie odżywianie matki zmniejsza ryzyko wewnątrzmacicznego ograniczenia wzrastania płodu zwanego również hipotrofią wewnątrzmaciczną (IUGR) oraz wpływa korzystnie na rozwój płuc u rosnącego płodu (Bendix i in., 2020; Fandino i in., 2019; Voraphani i in., 2022).
Według definicji przyjętej przez WHO hipotrofia wewnątrzmaciczna jest powikłaniem ciąży polegającym na urodzeniu płodu o masie poniżej 10. centyla według siatek centylowych dla odpowiedniego wieku ciążowego, tj. płodu zbyt małego w stosunku do wieku ciążowego (SGA, small for gestational age) (Karowicz-Bilińska, 2018; Bendix i in., 2020). Czynniki ryzyka IUGR dzieli się na matczyne, płodowe i związane z łożyskiem. Wśród czynników matczynych należy wymienić kilka, które mają bezpośredni lub pośredni związek ze stanem odżywienia i stylem życia, np.: nikotynizm, uzależnienie od leków i substancji psychoaktywnych, cukrzyca przedciążowa i ciążowa, choroby układu krążenia, przewlekłe choroby płuc, ciężka niedokrwistość, celiakia, hipotrofia płodu w wywiadzie oraz ekstremalnie wysoka lub niska masa ciała. Przyczyny płodowe to nieprawidłowości genetyczne oraz zakażenia wertykalne. Najczęściej spotykaną grupą czynników ryzyka są zmiany dotyczące funkcji łożyska. Noworodki z IUGR są narażone na powikłania takie jak asfiksja, hipotermia, hipoglikemia i policytemia. Odległe powikłania obejmują zaburzenia wzrostu, rozwoju neurologicznego oraz choroby układu sercowo-naczyniowego, nerek i układu immunologicznego. Niektóre badania potwierdzają ich związek z niedożywieniem matki (Arigliani i in., 2018; Fandino i in., 2019; Rocha i in., 2021).
Niedożywienie w czasie ciąży wpływa też bezpośrednio na układ oddechowy, który zaczyna się rozwijać już 22. dnia po zapłodnieniu (Rehman i Bacha, 2022). Niedożywienie ciężarnej prowadzi do upośledzenia procesów alweoryzacji (tj. tworzenia się pęcherzyków płucnych) i produkcji surfaktantu, gorszego rozwoju naczyń płucnych, zmniejszonej powierzchni pęcherzykowej, zwiększonej ilości macierzy zewnątrzkomórkowej i pogrubienia bariery krew-gaz, co ogranicza podatność i pojemność płuc. U noworodków urodzonych przedwcześnie, z bardzo niską masą urodzeniową, dochodzi do rozwoju dysplazji oskrzelowo-płucnej. Jest to patologia, która prowadzi do utrudnionej wymiany gazowej, skurczu drzewa oskrzelowego, wynikającego z nadmiernej produkcji śluzu oraz częstych infekcji pod postacią nawracających zapaleń płuc. Istotne znaczenie dla rozwoju układu oddechowego płodu ma zaspokojenie zapotrzebowania na białko (Herring i in., 2018; Baiz i in., 2019). Niedostateczne spożycie białka u ciężarnej prowadzi do IUGR i zaburzeń wzrostu u noworodka (Herring i in., 2018). Nadmierne spożycie białka może jednak również powodować IUGR i śmierć embrionalną związaną z nadmiarem aminokwasów i toksycznością amoniaku (Herring i in., 2018). Ważne jest zatem edukowanie kobiety ciężarnej na temat ogólnych zasad odżywiania się w czasie ciąży, w tym szczególnie zalecanego spożycia białka, które wynosi w pierwszym trymestrze 46 g/dzień, a w drugim i trzecim trymestrze wzrasta do 71 g/dzień (Murphy i in., 2021).
Niemowlęctwo
W okresie niemowlęcym układ oddechowy przechodzi procesy umożliwiające adaptację do środowiska pozamacicznego. Do podstawowych zmian w płucach (wypełnionych płynem w okresie prenatalnym) należy dostosowanie się do oddychania powietrzem atmosferycznym (Arigliani i in., 2018; Fandino i in., 2019; Rocha i in., 2021). Produkcja surfaktantu zwiększa się pod koniec życia płodowego i utrzymuje w pierwszych tygodniach życia. Płuca są elastyczne, co umożliwia wzrost ich pojemności. Drogi oddechowe nadal powiększają się i dojrzewają.
Odżywianie matki odgrywa kluczową rolę w rozwoju, wzroście i regeneracji płuc u niemowląt (Arigliani i in., 2018; Bendix i in., 2020; Fandino i in., 2019; Rocha i in., 2021). Do mikroskładników istotnych w dojrzewaniu płuc należą witaminy A, D, E, selen i kwasy tłuszczowe omega-3 (Arigliani i in., 2018).
Najlepszym pokarmem dla noworodków i niemowląt jest mleko matki, które dostarcza im przeciwciała oraz immunoglobulinę A wspierające układ odpornościowy. Karmienie piersią pełni funkcję ochronną przed wieloma chorobami, m.in. schorzeniami alergicznymi, astmą i infekcjami. W pierwszym roku życia dziecka alternatywnie dopuszczalne jest stosowanie mleka modyfikowanego, chociaż nie chroni ono przed chorobami atopowymi ani astmą. W pierwszym roku życia należy unikać mleka krowiego i sojowego (CDC, 2022c), ponieważ są one trudne do strawienia przez niemowlę. Karmienie mlekiem krowim może ponadto prowadzić do niedoboru żelaza i w konsekwencji do niedokrwistości (Calcaterra i in., 2021), co pogłębia niedotlenienie tkanek w przebiegu chorób układu oddechowego.
Dzieciństwo
Proces alweoryzacji trwa od okresu niemowlęcego aż do mniej więcej 8. roku życia. Nawet jeśli rozwój i funkcjonowanie płuc są prawidłowe po urodzeniu, narażenie na szkodliwe czynniki (np. dym papierosowy) może powodować zahamowania wzrostu i rozwoju oraz pogorszenie funkcji płuc. Schultz i in. (2018) wykazali negatywny wpływ palenia matki podczas ciąży na rozwój płuc płodu. Ponadto stwierdzili, że zaburzenia funkcji płuc występujące u dzieci ośmioletnich utrzymywały się u nich nadal w wieku 16 lat. Wyniki tego badania potwierdziły ponadto, że wcześniactwo zwiększa ryzyko opóźnienia rozwoju i funkcji płuc w dalszych etapach dzieciństwa, a wcześniaki są bardziej narażone na rozwój astmy i infekcji dróg oddechowych.
Odpowiednie spożycie składników odżywczych w dzieciństwie pozwala na prawidłowy wzrost i rozwój, wspomaga procesy regeneracyjne tkanki płucnej oraz wspiera układ odpornościowy w zapobieganiu i leczeniu infekcji (Gozzi-Silva i in., 2021). Spożycie zalecanej dla wieku ilości białka oraz mikroskładników, takich jak witaminy A, C, E, kwasy tłuszczowe omega-3 i cynk, jest ważne dla prawidłowego funkcjonowania płuc. Z kolei niewystarczające spożycie składników odżywczych i niedożywienie w dzieciństwie zwiększa ryzyko infekcji i nasila przebieg astmy. Otyłość w dzieciństwie również wywołuje negatywne skutki w postaci zmniejszenia pojemności płuc i rezerwy wydechowej z powodu nadmiaru tkanki tłuszczowej. Powoduje to zwiększenie ciśnienia śródbrzusznego i ucisk na przeponę, co ogranicza pełne rozprężenie klatki piersiowej (Ferreira i in., 2020).
W diecie dzieci z astmą należy uwzględnić ogólne zalecenia żywieniowe, w tym duży udział warzyw i owoców (zwłaszcza jabłek, kiwi, szpinaku, czosnku, awokado, brokułów i bananów). Są one łatwe do bezpośredniego spożycia lub dodania do posiłków. Zawierają też cenne składniki odżywcze (minerały, witamina C, witamina E i przeciwutleniacze) i mają działanie przeciwzapalne. Istotną rolę w powodzeniu strategii edukacyjnej odgrywa odpowiednie do wieku dziecka dobranie treści i formy nauczania, co opisano w Rozdziale 1 Zasady zdrowego odżywiania i stylu życia oraz proces opieki żywieniowej.
Okres dojrzewania
W okresie dojrzewania następują duże zmiany fizjologiczne w całym organizmie, także w obrębie układu oddechowego (Han i in., 2019; Schultz i in., 2018). Obejmują one m.in. zwiększenie objętości płuc, siły mięśni oddechowych i oporu dróg oddechowych oraz zmniejszenie częstości oddechów. Wzrasta również podatność na infekcje dróg oddechowych, co wynika ze zmian w układzie odpornościowym. W tym okresie mogą się również nasilać objawy astmy.
Spożywanie odpowiednich ilości składników odżywczych w okresie dojrzewania jest kluczowe dla wzrostu i rozwoju układu oddechowego oraz odpornościowego (Gozzi-Silva i in., 2021). Dużą rolę odgrywa w tym okresie zapotrzebowanie na białko, które wynosi 0,85–1,2 g na kilogram masy ciała dziennie (Hudson i in., 2021). Zalecanymi źródłami białka są chude mięsa, drób, ryby, jaja, produkty mleczne, fasola, tofu, rośliny strączkowe i orzechy. Wśród mikroskładników w okresie dojrzewania istotne znaczenie mają kwasy tłuszczowe omega-3, magnez oraz witaminy A, C i E, (Gozzi-Silva i in., 2021; Scoditti i in., 2019). Wymienione witaminy są przeciwutleniaczami, które chronią płuca przed stresem oksydacyjnym i stanami zapalnymi (Tabela 7.1). Ważny dla wszystkich funkcji życiowych jest także stan nawodnienia. Dieta bogata w owoce, warzywa, produkty pełnoziarniste, chude produkty zawierające białko i zdrowe tłuszcze reguluje rozwój tkanki płucnej oraz procesy naprawcze, wspierając układ odpornościowy. Oprócz wymienionych składników odżywczych nastolatki powinny spożywać zbilansowane i zróżnicowane posiłki (Gozzi-Silva i in., 2021) oraz uprawiać regularną aktywność fizyczną, co sprzyja prawidłowemu funkcjonowaniu płuc. Spośród ogólnych zaleceń związanych z edukowaniem osób młodych (Rozdział 1 Zasady zdrowego odżywiania i stylu życia oraz proces opieki żywieniowej) warto zwrócić uwagę na uzgodnienie preferencji młodych osób z planem zrównoważonej diety. Istotne jest edukowanie w zakresie potrzeb żywieniowych związanych z wzrostem i rozwojem, informowanie, w jaki sposób należy wybierać zdrowe opcje podczas jedzenia poza domem (żywność wygodna do spożycia i atrakcyjna dla młodzieży, która jednocześnie zawiera przeciwutleniacze). Trzeba też edukować młodzież w zakresie krytycznej oceny informacji żywieniowych zawartych w mediach społecznościowych.
Dorosłość
W okresie dorosłości występuje mniej zmian fizjologicznych, a stan organizmu stabilizuje się, jednak w trakcie procesu starzenia organizm stopniowo zmienia się pod względem struktury i funkcji. Niektóre z tych zmian zachodzą w układzie oddechowym, dlatego konieczne jest zachęcanie do prozdrowotnych modyfikacji stylu życia wpływających korzystnie na stan tego układu i przeprowadzania regularnych badań kontrolnych. Stopniowo wzrasta ryzyko chorób układu oddechowego w związku z niezdrowymi nawykami, takimi jak palenie, brak aktywności fizycznej czy narażenie zawodowe (np. pracownicy zakładów chemicznych, budownictwa, pracownicy ochrony zdrowia). Układ odpornościowy chroni układ oddechowy przed infekcjami i stanami zapalnymi, jednak funkcja odpornościowa stopniowo maleje, co sprawia, że w miarę starzenia się organizm staje się bardziej podatny na choroby (Han i in., 2019; Schultz i in., 2018; Rogers i Cismowski, 2018).
Wsparcie żywieniowe jest niezbędne przez całe życie, aby utrzymać prawidłową funkcję płuc (Collins i in., 2019; Scoditti i in., 2019; Sharifi-Rad i in., 2019; Vahid i Rahmani, 2021; Voraphai i in., 2022; Yuan i in., 2021). Istotne znaczenie w okresie dorosłości ma wybór pokarmów bogatych w przeciwutleniacze, które chronią płuca przed uszkodzeniami spowodowanymi przez wolne rodniki i stres oksydacyjny. Kwasy tłuszczowe omega-3 mają właściwości przeciwzapalne. Produkty bogate w białko są istotnym makroskładnikiem wspomagającym regenerację tkanki płucnej. Istotne znaczenie mają także unikanie szkodliwych substancji środowiskowych, niepalenie, ograniczenie spożycia alkoholu i regularna aktywność fizyczna.
Późna dorosłość i starość
Wraz z wiekiem następuje zmniejszenie pojemności płuc i zwiększenie ryzyka rozwoju chorób przewlekłych. Płuca są narażone na działanie szkodliwych czynników chemicznych, mechanicznych, biologicznych i immunologicznych przez całe życie, co z czasem prowadzi do stresu oksydacyjnego w tkance płucnej i rozwoju chorób z powodu wyczerpania zdolności antyoksydacyjnych.
Wolne rodniki to niestabilne cząsteczki, które powodują uszkodzenie komórek i apoptozę (śmierć komórek). Powstają one w wielu procesach, m.in. są wytwarzane przez makrofagi i granulocyty w celu niszczenia komórek (Sharifi-Rad i in., 2020). Organizm kontroluje wolne rodniki dzięki systemowi antyoksydacyjnemu, natomiast negatywne skutki pojawiają się, gdy homeostaza ta nie jest utrzymywana. Badania wskazują, że wolne rodniki tlenu odgrywają rolę w chorobach przewlekłych i uszkodzeniach DNA (Sharifi-Rad i in., 2020). Reakcja układu oddechowego na stres oksydacyjny obejmuje aktywację odpowiedzi zapalnej, co wywołuje dalsze reakcje związane ze stresem oksydacyjnym, bezpośrednio sprzyjające rozwojowi chorób przewlekłych takich jak astma, przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP) i rak płuc (Rogers i Cismowski, 2018).
W planowaniu interwencji żywieniowych u osób starszych oprócz zaleceń ogólnych trzeba uwzględnić potrzebę suplementacji przeciwutleniaczami, niszczącymi wolne rodniki. Należy unikać przetworzonej żywności, ponieważ zwiększa ona ryzyko stresu oksydacyjnego w organizmie. Istotne jest także wzięcie pod uwagę, że zapotrzebowanie na kalorie zmniejsza się wraz z wiekiem, co powinno znaleźć odzwierciedlenie w diecie.
Planowanie interwencji żywieniowych a wybrane choroby układu oddechowego
Zbilansowana dieta jest ważna dla ogólnego stanu zdrowia i szczególnie istotna dla pacjentów podatnych na choroby płuc. Konkretne zalecenia dietetyczne powinny być dostosowane do rodzaju i nasilenia choroby płuc.
Przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP)
Przewlekłe lub długotrwale występujące choroby dolnych dróg oddechowych są klasyfikowane jako przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP). Do tej kategorii należą rozedma płuc i przewlekłe zapalenie oskrzeli (Gozzi-Silva i in., 2021; NIH, 2022b; NIH, 2022d). Mają one charakter obturacyjny, postępujący i ograniczają objętość powietrza, które przepływa do i z dróg oddechowych, zmniejszając wymianę gazową i utrudniając oddychanie (NIH, 2022d). Rozedma prowadzi do uszkodzenia ścian pęcherzyków płucnych (NIH, 2022d; Pahal i in., 2023), a w jego następstwie do trwałego rozszerzenia przestrzeni powietrznych i zmniejszenia aktywnej powierzchni pęcherzyków oraz naczyń włosowatych. Częstą przyczyną rozedmy jest narażenie na dym papierosowy i inne szkodliwe gazy (Pahal i in., 2023). Przewlekłe zapalenie oskrzeli jest wynikiem ciągłego zapalenia śluzówki dróg oddechowych, powodując zwiększenie ilości śluzu i wilgotny kaszel trwający co najmniej 2 miesiące w ciągu 2-letniego okresu (NIH, 2022b; Widysanto i Mathew, 2023). Podobnie jak w przypadku rozedmy palenie papierosów, zarówno aktywne, jak i bierne, lub wdychanie toksycznych substancji chemicznych i zanieczyszczeń przemysłowych jest głównym czynnikiem przyczynowym rozwoju przewlekłego zapalenia oskrzeli. Należy pamiętać, że u pacjentów z POChP możliwości stosowania ćwiczeń fizycznych są ograniczone, ponieważ wywołują duszność, która jest głównym objawem schorzenia. Brak ćwiczeń prowadzi z kolei do utraty masy mięśni i ich dysfunkcji. Skutkiem tego jest zmęczenie i duszność występująca nawet przy prostych czynnościach codziennych, takich jak jedzenie, co może skutkować anoreksją, niedożywieniem i niedoborami składników odżywczych – kacheksją. Niedobory przyspieszają osłabienie mięśni oddechowych oraz prowadzą do pogorszenia funkcji oddychania i osłabienia odruchu kaszlowego, a to w mechanizmie błędnego koła zwiększa ryzyko powikłań, takich jak zapalenie płuc i niewydolność oddechowa.
Przewlekłe choroby płuc znacznie obniżają jakość życia pacjentów, szczególnie w okresie zaostrzeń. Należy zatem dążyć do ustabilizowania stanu pacjenta i zapobiegania zaostrzeniom, w czym może być pomocna odpowiednia dieta (Collins i in., 2019; NIH, 2022b; NIH, 2022d; Pahal i in., 2023; Scoditti i in., 2019; Widysanto i Mathew, 2022). Choć spożywanie posiłków może być utrudnione i powodować duszność u pacjentów z POChP, istotne znaczenie ma zaspokojenie zapotrzebowania na składniki odżywcze. Zalecana jest dieta bogata w produkty o działaniu przeciwzapalnym (świeże owoce i warzywa), z minimalnym udziałem przetworzonych cukrów, soli i smażonych, tłustych potraw. Porcje makroskładników powinny obejmować 15–20% białek, 30–35% tłuszczów i 40–45% węglowodanów (Collins i in., 2019; Hancu, 2019; Scoditti i in., 2019), a dzienne spożycie białka powinno wynosić 1,2–1,5 g/kg m.c (Collins i in., 2019; Hancu, 2019). Do mikroskładników o właściwościach antyoksydacyjnych i przeciwzapalnych należą witaminy A, C i E. Zapobiegają one progresji POChP, podobnie jak witamina D, która zmniejsza częstotliwość zaostrzeń POChP (Collins i in., 2019). Pacjenci z POChP powinni uwzględniać witaminę C w dawce 75 mg/dzień dla kobiet i 90 mg/dzień dla mężczyzn oraz witaminę D w dawce 600 IU dla dorosłych i 800 IU dla osób w wieku 70 lat lub starszych (Hancu, 2019).
Podczas edukowania pacjenta z POChP na temat diety należy mu zalecić, aby:
- przygotowywał i/lub spożywał pełnowartościowe, skondensowane posiłki,
- spożywał małe, częste posiłki,
- odpoczywał przed posiłkami,
- planował posiłki w czasie, gdy jego poziom energii jest najwyższy,
- dążył do BMI w przedziale 20–24 kg/m2, utrzymywał masę mięśniową i uczestniczył w rehabilitacji oddechowej,
- wybierał opcje żywnościowe wymagające minimalnego nakładu energii na przygotowanie,
- ograniczał spożycie alkoholu.
Astma
Astma jest jedną z najczęściej występujących przewlekłych chorób układu oddechowego. Szacuje się, że cierpi na nią około 5% dorosłej populacji i prawie 10% dzieci. W ostatnich latach zaobserwowano niepokojąco szybki wzrost częstości występowania tej choroby. Nieleczona astma stanowi poważne zagrożenie dla życia chorego, dlatego niezwykle ważna jest jej diagnostyka oraz właściwe leczenie (Wytyczne dotyczące diagnostyki i leczenia astmy, 2024).
Astma jest przewlekłą niezakaźną chorobą zapalną dróg oddechowych, w której uczestniczy wiele komórek i substancji przez nie uwalnianych. Przewlekłemu zapaleniu towarzyszy nadreaktywność oskrzeli prowadząca do nawracających epizodów świszczącego oddechu, duszności, uczucia ściskania w klatce piersiowej i kaszlu, występujących szczególnie w nocy lub nad ranem. Epizodom tym zwykle towarzyszy rozlane, zmienne ograniczenie przepływu powietrza w płucach (Wytyczne leczenia astmy, 2024; Gozzi-Silva i in., 2021; Hashmi i in., 2023; NIH, 2022a). Proces chorobowy może mieć początek w dzieciństwie i utrzymywać się w dorosłości lub wystąpić dopiero w dorosłym życiu. Na wystąpienie/nasilenie objawów i obturacji często mają wpływ czynniki zewnętrzne, takie jak: wysiłek fizyczny, ekspozycja na alergeny lub substancje drażniące (w tym dym tytoniowy, zanieczyszczenia powietrza, opary farb, cząstki stałe, pyłki, pleśń, roztocza kurzu domowego, żywność), zmiany pogody, silne emocje, niektóre leki (np. NLPZ) lub infekcje dróg oddechowych, najczęściej wirusowe (Wytyczne leczenia astmy, 2024). Astma jest chorobą nieuleczalną (Centers for Disease Control and Prevention, 2022).
Odżywianie ma wpływ na rozwój i przebieg astmy. Niektóre pokarmy mogą wywołać objawy alergii i astmy, inne zmniejszają ryzyko rozwoju choroby (Alwarith i in., 2020). Do ograniczenia ryzyka astmy u wszystkich grup wiekowych może się przyczynić codzienne spożywanie co najmniej jednej porcji owoców, warzyw i produktów pełnoziarnistych. Te grupy produktów wykazują również korzystny wpływ na lepsze kontrolowanie objawów astmy i korelują ujemnie z występowaniem świszczącego oddechu u dzieci dzięki efektom antyoksydacyjnym. Przeciwzapalne działanie flawonoidów zawartych w surowych warzywach (traconych podczas gotowania) może tłumaczyć ich związek z lepszą kontrolą astmy (Alwarith i in., 2020). Wysoka zawartość tłuszczu, często związana z zachodnimi preferencjami dietetycznymi, jest powiązana z nasileniem stanu zapalnego dróg oddechowych i ograniczeniem funkcji płuc. Pacjenci z astmą powinni rozważyć dietę wegetariańską lub wegańską. Zaleca się wówczas konsultację z dietetykiem, aby uniknąć niedoborów żywieniowych. Należy przy tym pamiętać, że w przypadku tzw. astmy aspirynowej konieczne jest wyeliminowanie produktów spożywczych zawierających duże ilości salicylanów, które znajdują się w niektórych owocach (np. truskawki, maliny, wiśnie), warzywach (np. pomidory, papryka), przyprawach (np. mięta, kolendra, goździki), herbacie, kawie i napojach gazowanych. Oprócz tego należy unikać żywności przetworzonej, gotowych dań i napojów, które mogą zawierać dodatki i konserwanty o wysokiej zawartości salicylanów. Do produktów niskosalicynowych, które można stosować w diecie (pod warunkiem braku uczulenia na nie), należą: mięso (np. drób, ryby, wołowina), ziemniaki, ryż, jajka, chleb pszenny, olej rzepakowy i masło (leki.pl, 2025).
Według Alwarith i in. (2020) występuje pozytywny związek między spożyciem nabiału a współistniejącą symptomatologią astmy. Aktualne wytyczne dietetyczne zalecają 3 porcje nabiału dziennie dla pacjentów z astmą, ponieważ dostarczają one wapnia i witaminy D. Jeśli spożycie nabiału musi zostać wyeliminowane, zalecana jest konsultacja z alergologiem (Comerford i in., 2021). Pielęgniarka lub pielęgniarz powinni poinformować pacjentów, którzy chcą unikać produktów mlecznych, aby wybierali tzw. mleka roślinne wzbogacone w witaminę D. W Tabeli 7.2. przedstawiono różne suplementy i ich związek z funkcjonowaniem układu oddechowego, w tym z kontrolą astmy.
Suplement | Związek z układem oddechowym | Źródła pokarmowe |
|---|---|---|
Witamina E | Zatrzymuje uszkodzenia oksydacyjne i zapalenie płuc | Olej słonecznikowy, olej z krokosza barwierskiego, olej sojowy, migdały, orzeszki ziemne, dynia, czerwona papryka |
Witamina C | Wspiera nawilżenie dróg oddechowych i redukuje wolne rodniki; kontroluje cytokiny układu odpornościowego; zatrzymuje uszkodzenia oksydacyjne; ułatwia kontrolę objawów astmy | Cytrusy (pomarańcze, cytryny, grejpfrut), papryka, truskawki, pomidory, warzywa krzyżowe (brokuły, brukselka, kapusta) |
Selen | Chroni przed uszkodzeniami oksydacyjnymi i zapaleniem płuc | Wieprzowina, wołowina, indyk, ryby, jajka, fasola i orzechy (orzechy brazylijskie) |
Witamina D | Wspomaga układ odpornościowy i odpowiedź immunologiczną | Olej z wątroby dorsza, łosoś, produkty wzbogacane (mleko nabiałowe i roślinne, sok pomarańczowy), jajka |
Magnez | Rozluźnia mięśnie gładkie, co ma korzystny wpływ podczas zaostrzeń astmy; wymaga monitorowania, aby zapobiec hipermagnezemii | Pestki dyni, nasiona chia, migdały, gotowany szpinak, nerkowce, orzeszki ziemne, mleko sojowe, płatki owsiane |
Zwłóknienie płuc
Zwłóknienie płuc polega na powstawaniu blizn w tkance płucnej (Krishna i in., 2022), co prowadzi do zmniejszenia pojemności płuc, utrudnienia przepływu tlenu z pęcherzyków płucnych do krwiobiegu, a w konsekwencji hipoksemii (niskiego ciśnienia parcjalnego tlenu we krwi) i niedotlenienia tkanek. Etiologia zwłóknienia płuc może być idiopatyczna lub wtórna w stosunku do innej choroby, leków, radioterapii lub narażenia na czynniki środowiskowe (Agarwal i Huda, 2022; Krishna i in., 2022).
Spożycie składników odżywczych ma znaczący wpływ na wyniki terapii zwłóknienia płuc. Zapotrzebowanie na składniki odżywcze jest wysokie z powodu wzrostu obciążenia oddechowego, aktywacji mediatorów zapalnych, hipoksemii i braku aktywności fizycznej (Faverio i in., 2020). Podobnie jak w przypadku POChP u osób ze zwłóknieniem płuc powszechne jest niedożywienie i należy je eliminować przez odpowiednią dietę. Ponadto niektóre leki stosowane w leczeniu zwłóknienia płuc powodują biegunkę i zaburzenia wchłaniania składników odżywczych.
Mercader-Barcelo i in. (2020) wykazali, że dieta bogata w tłuszcze nasycone i syrop glukozowo-fruktozowy (napoje gazowane, słodycze, żywność przetworzona) przyspiesza rozwój zwłóknienia płuc. Natomiast dieta bogata w tłuszcze nienasycone i zawierająca polisacharydy pochodzenia roślinnego wykazuje działanie przeciwne. W polisacharydy pochodzenia roślinnego bogate są m.in. jęczmień, owies, otręby pszenne, korzeń cykorii i włókno kokosowe. W badaniach na zwierzętach wykazano, że działanie chroniące przed zwłóknieniem płuc przejawiają również aminokwasy takie jak arginina, glicyna i L-norwalina, ponieważ zmniejszają gromadzenie się neutrofili i makrofagów we krwi obwodowej. Podobnie jak w przypadku przewlekłych chorób, takich jak POChP i astma, pacjentom ze zwłóknieniem płuc zaleca się spożywanie pokarmów bogatych w witaminy A, B, C, D i E.
Infekcje górnych dróg oddechowych i zapalenie płuc
Infekcje dróg oddechowych są najczęściej wywołane przez wirusy oraz różne mikroorganizmy (LaRocque i Ryan, 2019; Saleri i Ryan, 2019). Prowadzą one do zapalenia płuc lub górnych dróg oddechowych (zapalenie oskrzeli, nieżyt nosa, zapalenie zatok, ucha, gardła, krtani i tchawicy). Do objawów ogólnoustrojowych należą: gorączka, ból głowy, ból gardła, kaszel, ból w klatce piersiowej, duszność i bóle mięśni (LaRocque i Ryan, 2019; Saleri i Ryan, 2019). Przenoszenie infekcji odbywa się poprzez bezpośredni kontakt lub drogą kropelkową (Saleri i Ryan, 2019). Choć wiele infekcji górnych dróg oddechowych ma krótkotrwały przebieg, skutkiem niektórych bywa zapalenie płuc.
Zapalenie płuc może być spowodowane nie tylko infekcją, ale również przewlekłymi chorobami płuc, stosowaniem respiratora lub aspiracją (NIH, 2022c; Sattar i Sharma, 2022; Sanivarapu i Gibson, 2022). Może ono prowadzić do przewlekłych powikłań, takich jak: zwłóknienie płuc, uszkodzenie miąższu płuc, martwicze zapalenie płuc, ropniak opłucnej, ropień i zgon (Sattar i Sharma, 2022; Sanivarapu i Gibson, 2022). W przypadku nieleczenia wskaźnik śmiertelności dla zapalenia płuc wynosi 30%.
Dieta może wspomagać leczenie infekcji dróg oddechowych i łagodzić ich objawy (Gozzi-Silva i in., 2021; Scoditti i in., 2019). W Tabeli 7.3 przedstawiono objawy infekcji górnych dróg oddechowych i zapalenia płuc oraz korzystne działanie wybranych produktów.
Rodzaj infekcji dróg oddechowych | Objawy | Zalecenia |
|---|---|---|
Górne drogi oddechowe | ||
Przeziębienie | Kichanie, zatkany nos, katar, ból gardła, łzawiące oczy, gorączka, kaszel |
|
Zapalenie gardła (pharyngitis) | Ból gardła, suchość w gardle, ból przy przełykaniu, ból przy mówieniu | |
Ostry nieżyt nosa (acute rhinitis) | Kichanie, zatkany nos, katar, swędzenie nosa, gardła, oczu | |
Ostre zapalenie ucha środkowego (acute otitis media) | Gorączka, ból ucha, utrata równowagi, trudności ze słuchem | |
Zapalenie krtani (laryngitis) | Chrypka, ból gardła, suchy kaszel | |
Zapalenie migdałków (tonsillitis) | Wysoka gorączka, ból głowy, ból ucha, uczucie zmęczenia, zmiana brzmienia głosu | |
Dolne drogi oddechowe | ||
Ostre zapalenie oskrzeli (acute bronchitis) | Katar, gorączka, przekrwienie, świszczący oddech, kaszel | Takie same zalecenia jak przy infekcjach górnych dróg oddechowych |
Zapalenie płuc (pneumonia) | Kaszel, trudności z oddychaniem, tachykardia, gorączka, utrata apetytu | |
Tak zwana dieta zachodnia bogata w wysokoprzetworzone produkty, czerwone mięso, węglowodany o wysokim indeksie glikemicznym i nasycone kwasy tłuszczowe ma charakter prozapalny i należy jej unikać. Dlatego w przypadku chorób przebiegających ze stanem zapalnym już od pewnego czasu zaleca się dietę przeciwzapalną (Galland, 2010), która jest zgodna z Piramida Zdrowego Żywienia i Stylu Życia.
Vahid i Rahmani (2021) zalecają dietę przeciwzapalną w profilaktyce i leczeniu infekcji dróg oddechowych oraz zapalenia płuc. Powinna ona zawierać kurkumę, imbir, czosnek, cebulę, szafran, witaminę C, witaminę D, cynk i kwasy tłuszczowe omega-3. Według tych autorów wymienione suplementy i przyprawy zmniejszają nasilenie objawów infekcji, skracają czas ich trwania oraz zapobiegają przyszłym zdarzeniom tego typu. Spożywanie witaminy C i D oraz cynku odgrywa rolę we wzmacnianiu układu odpornościowego. Odpowiednie spożycie białka również wspiera układ odpornościowy i poprawia funkcję płuc.
Kurkuma jest przyprawą cenioną za swoje właściwości przeciwzapalne. Zawiera kurkuminę (Vahid i Rahmani, 2021), która hamuje wzrost stężenia cytokin, zmniejszając tym samym odpowiedź zapalną, i działa przeciwwirusowo (Vahid i Rahmani, 2021). Aktywne substancje w imbirze (m.in. gingerole i shoagole) wykazują podobne działanie przeciwwirusowe i przeciwzapalne oraz łagodzące zapalenie płuc. Czosnek ma właściwości antyoksydacyjne, przeciwzapalne i obniżające poziom cholesterolu. Jest też bogaty w kwas foliowy, witaminy C, B1, B2, B3, wapń, żelazo, magnez, potas, cynk, i uznawany za substancję o działaniu przeciwwirusowym, przeciwbakteryjnym i przeciwgrzybiczym (Tabela 7.4).
Źródło | Rola w organizmie |
|---|---|
Czosnek | Wspiera układ odpornościowy, zapobiega biosyntezie markerów zapalnych; bierze udział w zapobieganiu przyłączaniu się wirusa do komórek gospodarza. |
Cebula | Ma właściwości przeciwzapalne dzięki związkom siarkoorganicznym z kwercetyną i allicyną; zapobiega przyłączaniu się wirusa do komórek gospodarza; poprawia funkcję płuc jako antyoksydant, działa przeciwzapalnie i przeciwwirusowo. |
Witamina C | Neutralizuje wolne rodniki; minimalizuje markery przeciwzapalne; inaktywuje i zakłóca proliferację wirusa. |
Witamina D | Wzmacnia układ odpornościowy i pomaga zapobiegać infekcjom dróg oddechowych; posiada właściwości przeciwzapalne, ograniczając odpowiedź cytokin zapalnych. |
Cynk | Potęguje właściwości antyoksydacyjne i przeciwzapalne; wzmacnia układ odpornościowy, kontrolując cytokiny zapalne. |
Kwasy tłuszczowe omega-3 | Odgrywają rolę w przebudowie tkanki płucnej. |
Zatorowość płucna
Zator płucny to zatrzymanie przepływu krwi do tętnicy płucnej lub jej odgałęzień spowodowane przemieszczeniem skrzepliny krwi (Ashorobi i in., 2022; Vyas i Goyal, 2022). W przebiegu miażdżycy blaszki lipidowe przekształcają się w blaszki włókniste, które aktywują uwalnianie markerów zapalnych i czynników prokoagulacyjnych. Aktywacja płytek krwi powoduje ich adhezję i agregację, co prowadzi do tworzenia się skrzepów.
Dieta bogata w tłuszcze nasila ryzyko stanów zapalnych. Yuan i in. (2021) zauważyli na przykład, że duże spożycie tłuszczu (m.in. w postaci chipsów) zwiększa ryzyko zakrzepicy, natomiast częstość występowania zatorowości płucnej zmniejsza się przy diecie bogatej w świeże owoce i warzywa. Zapalenie płuc i zatorowość płucna aktywują odpowiedź zapalną jako mechanizmy kompensacyjne w celu zwalczania czynników wywołujących te procesy chorobowe.
Interakcje leków stosowanych w terapii chorób układu oddechowego z żywnością
Niektóre leki stosowane w terapii przewlekłych chorób płuc wymagają modyfikacji diety, a pokarmy i suplementy mogą wchodzić w interakcje z przepisanymi lekami, prowadząc do skutków ubocznych lub ograniczenia skuteczności terapii. Z tego powodu należy omówić z pacjentem możliwe interakcje między jedzeniem a przyjmowanymi lekami.
Leki rozszerzające oskrzela (bronchodilatatory)
Bronchodilatatoryy to agoniści receptorów beta-2 adrenergicznych stosowane jako leki pierwszego rzutu w leczeniu astmy i POChP. Kofeina nasila działanie tych leków (Wee i in., 2020), ponieważ wywołuje podobny efekt w organizmie. Efektami ubocznymi mogą być: drżenie, nerwowość, niepokój i kołatanie serca. Również teofilina zawarta naturalnie w kakao i liściach herbaty może nasilać działanie bronchodilatatorów, gdyż działa rozkurczowo na oskrzela. Posiłki o wysokiej zawartości tłuszczu mogą z kolei hamować wchłanianie tych leków (Santo i in., 2021). W związku z tym pacjenci z astmą i POChP stosujący leki rozszerzające oskrzela powinni unikać diety wysokotłuszczowej i z umiarem korzystać z napojów zawierających kofeinę lub teofilinę.
Kortykosteroidy
Kortykosteroidy to mediatory hormonalne produkowane w korze nadnerczy (Yasir i in., 2022). Stosowane są w astmie i zaostrzeniach POChP oraz stanach zapalnych dróg oddechowych ze względu na ich działanie przeciwzapalne. Kortykosteroidy należy przyjmować z jedzeniem, gdyż jednym ze skutków ubocznych jest zwiększenie wydzielania soku żołądkowego i podrażnienie śluzówki żołądka. Niektóre produkty spożywcze – na przykład grejpfruty – mogą zwiększać stężenie kortykosteroidów we krwi i tym samym ryzyko działań niepożądanych (Food and Drug Administration, 2021). Osoby chorujące na astmę przyjmują najczęściej sterydy w postaci wziewnej z inhalatorów kieszonkowych. Ważne jest, aby przynajmniej 15-20 minut po inhalacji leku nic nie jeść i nie pić.
Antybiotyki
Antybiotyki są powszechnie stosowane w leczeniu górnych dróg oddechowych oraz zapalenia płuc. W przypadku zapalenia płuc stosuje się także leki przeciwwirusowe i przeciwgrzybicze. Należy zapoznać się z interakcjami antybiotyków z produktami żywieniowymi. Na przykład Levofloksacyna – często stosowana w leczeniu zakażeń górnych dróg oddechowych i zapalenia płuc (DailyMed, 2022) – nie powinna być przyjmowana łącznie z produktami mlecznymi lub sokami wzbogaconymi w wapń, gdyż zmniejszają one wchłanianie leku (DailyMed, 2022). Spożywanie owoców (z wyjątkiem grejpfrutów) i warzyw jest korzystne podczas antybiotykoterapii ze względu na ich właściwości antyoksydacyjne, przeciwgrzybicze, przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe, które wspierają układ odpornościowy (Vahid i Rahmani, 2021).
Leczenie i leki powodujące niedobory żywieniowe
Niektóre leki i interwencje medyczne mogą wpływać na stan odżywienia pacjenta, prowadząc do niedoborów składników odżywczych.
Kortykosteroidy
Jak wcześniej wspomniano, kortykosteroidy są powszechnie stosowane w celu zmniejszenia stanu zapalnego dróg oddechowych w stanach takich jak astma i POChP (Yasir i in., 2022). Długotrwałe stosowanie doustnych kortykosteroidów może jednak powodować pewne niedobory żywieniowe, np. zmniejszenie poziomu potasu, wapnia i witaminy D, co z kolei zwiększa ryzyko obniżenia gęstości kości, złamań, spadku masy mięśniowej, osłabienia mięśni i osteoporozy.
Wziewne glikokortykosteroidy są lekami bezpiecznymi, a działania niepożądane typowo stosowanych dawek mają charakter miejscowy. Do najczęstszych należą powierzchniowe zakażenie grzybicze jamy ustnej i gardła (kandydoza, tzw. pleśniawki). Mogą one powodować zmniejszenie apetytu, co sprzyja niedoborom pokarmowym.
Tlenoterapia
Przewlekłe choroby płuc wymagają niekiedy (zwłaszcza w stanach zaostrzenia) długotrwałej tlenoterapii. Może się to przyczynić do niedoborów istotnych składników odżywczych u pacjentów już cierpiących na niedożywienie (Mekal i in., 2021). W miarę jak zapotrzebowanie energetyczne zmienia się w trakcie rozwoju POChP, hipoksja (niskie utlenienie tkanek) wywołuje niedotlenienie i pogorszenie funkcji jelit (Zheng i in., 2015). Powoduje to niedobory składników odżywczych (Zheng i in., 2015). Mekal i in. (2021) odnotowali deficyty wapnia, witamin A, C, D i E oraz kwasu foliowego u około 95% pacjentów z POChP. Niedobory składników odżywczych wpływają negatywnie na funkcjonowanie układu oddechowego, zmniejszając siłę mięśniową i efektywność wymiany gazowej.
Wentylacja mechaniczna
Ostre choroby układu oddechowego lub zaostrzenie stanów przewlekłych wymaga niekiedy interwencji ratujących życie, w tym wentylacji mechanicznej. Według Kalaiselvana i in. (2021) u pacjentów wentylowanych mechanicznie występuje niewystarczające dostarczanie składników odżywczych, anoreksja i zaburzenia wchłaniania. Długotrwałe stosowanie wentylacji mechanicznej prowadzi do niedoborów witaminy D i wapnia. Przyczyniają się one do problemów z oddychaniem wynikających z osłabienia mięśni oraz do trudności z odłączeniem pacjenta od respiratora.
Antybiotyki
Antybiotyki są często stosowane w leczeniu infekcji górnych dróg oddechowych oraz bakteryjnego zapalenia płuc (Sanivarapu i Gibson, 2023). Ich długotrwałe przyjmowanie zaburza prawidłową florę bakteryjną w jelitach i prowadzi do zaburzeń wchłaniania składników odżywczych. Według Ramireza i in. (2020) prawidłowa flora bakteryjna w jelicie grubym pomaga rozkładać ksenobiotyki i inne związki, które odgrywają rolę w syntezie aminokwasów i witamin. W trakcie antybiotykoterapii należy zalecać pacjentom pokarmy bogate w probiotyki, takie jak kefir, jogurt, kombucha i kiszonki (np. kapusta kiszona, kimchi). Jest to pomocne w odbudowie flory bakteryjnej i przeciwdziałaniu skutkom ubocznym antybiotyków (np. nudności, wymioty, biegunka). Należy zalecać unikanie cukru i przetworzonych produktów, które mogą zaburzać równowagę mikroflory, oraz rekomendować picie dużej ilości wody, wspomagającej detoksykację organizmu po antybiotykoterapii.