Cel dydaktyczny
Po przeczytaniu tego podrozdziału będziesz w stanie:
- Objaśnić, jak decyzję pojedynczych przedsiębiorstw o wejściu lub wyjściu z gałęzi przekładają się na zerowe zyski ekonomiczne w długim okresie
- Opisać przebieg dostosowań na rynku doskonale konkurencyjnym w długim okresie
Nie da się precyzyjnie określić granicy między krótkim a długim okresem za pomocą stopera czy nawet kalendarza. Różnice zależą od konkretnej firmy i gałęzi, dlatego rozróżnienie między krótkim a długim okresem jest bardziej techniczne: w krótkim okresie przedsiębiorstwa nie mogą w pełni swobodnie dostosowywać do swoich potrzeb nakładu wszystkich czynników produkcji, a w długim okresie taką swobodę już mają.
Na konkurencyjnym rynku zyski są elementem zachęcającym przedsiębiorstwa do zwiększenia skali aktywności gospodarczej. Jeśli firma osiąga zysk w krótkim okresie, ma motywację do rozbudowy istniejących fabryk lub budowy kolejnych. Również nowe przedsiębiorstwa mogą rozpocząć produkcję i sprzedaż na rynku. Kiedy nowe firmy wchodzą do branży zachęcone zwiększonymi zyskami, jakie oferuje, nazywa się to wejściem lub decyzją o wejściu (ang. entry).
Z kolei straty są elementem, który powoduje ucieczkę przedsiębiorstw z gałęzi. Jeśli przedsiębiorstwo ponosi straty w krótkim okresie, wówczas albo będzie ograniczać wykorzystanie mocy wytwórczych, produkując ze stratą, albo po prostu się zamknie, w zależności od tego, czy jego utarg pokrywa koszty zmienne, czy też jest od nich niższy. Jednak w długim okresie firmy, które ponoszą straty, całkowicie zaprzestaną produkcji. Długookresowy proces wygaszania działalności w odpowiedzi na utrzymujące się straty nazywa się wyjściem lub decyzją o wyjściu (ang. exit). Poniższa Ramka Dlaczego przedsiębiorstwa przestają istnieć? zawiera omówienie możliwych czynników powodujących straty przedsiębiorstw, a także determinant decyzji o wyjściu z gałęzi.
Poznaj szczegóły
Dlaczego przedsiębiorstwa przestają istnieć?
Czy możemy powiedzieć cokolwiek o przyczynach, dla których przedsiębiorstwa wychodzą z gałęzi? Najważniejszą miarą przesądzającą o tym, czy firma ma dalej działać, są zyski ekonomiczne. W końcu ludzie zakładają firmy właśnie w celu osiągania zysków. Inwestują swoje pieniądze, czas, wysiłek i wiele innych zasobów, aby wyprodukować i sprzedać coś, co – jak mają nadzieję – w zamian da im profity. Niestety nie wszystkie przedsiębiorstwa odnoszą sukcesy, a wiele nowych startupów szybko zdaje sobie sprawę, że ich przedsięwzięcie biznesowe musi ostatecznie przestać istnieć.
W modelu konkurencji doskonałej przedsiębiorstwa, które konsekwentnie nie mogą zarabiać, wyjdą z gałęzi, co jest łagodnym określeniem w istocie bolesnego i trudnego procesu. Gdy biznes upada, pracownicy tracą przecież pracę, inwestorzy pieniądze, a właściciele i menedżerowie marzenia. Każdego roku wiele firm bankrutuje. Amerykańska rządowa agencja odpowiedzialna za monitorowanie małych i średnich przedsiębiorstw (Small Business Administration) wskazuje, że w 2011 r. w USA pojawiło się 534 907 nowych podmiotów gospodarczych, ale równocześnie aż 575 691 upadło.
Czasami przedsiębiorstwo bankrutuje z powodu złego sposobu zarządzania, niskiej produktywności pracy zatrudnionych ludzi albo silnej konkurencji krajowej bądź zagranicznej. Przedsiębiorstwa upadają również z innych przyczyn. Na przykład warunki popytu i podaży na rynku mogą zmienić się w nieoczekiwany sposób, co oznacza spadek cen pobieranych za sprzedawane produkty lub wzrost kosztów pozyskiwania nakładów. Przy setkach tysięcy lub nawet milionach przedsiębiorstw w gospodarkach różnych krajów upadek nawet niewielkiej części z nich dotknie wielu ludzi, a niepowodzenia biznesowe mogą być bardzo trudne dla bezpośrednio zaangażowanych pracowników i menedżerów. Jednak z punktu widzenia całego systemu wyjście przedsiębiorstwa z gałęzi jest czasami złem koniecznym, jeśli rynkowy mechanizm alokacji ma oferować elastyczne instrumentarium zaspokajania potrzeb klientów, utrzymywania niskich kosztów i kreowania nowych produktów.
Jak decyzje przedsiębiorstw o wejściu i wyjściu z gałęzi prowadzą do zerowych zysków w długim okresie?
Żadne przedsiębiorstwo doskonale konkurencyjne (ang. perfectly competitive firm) działając samodzielnie, nie może wpłynąć na cenę rynkową. Jednak grupa wielu przedsiębiorstw wchodzących lub wychodzących z danej gałęzi wpłynie na ogólną podaż rynkową. Z kolei zmiana podaży odbije się na cenie rynkowej. Wejście i wyjście z rynku to siły napędowe procesu, który w długim okresie obniża cenę do poziomu minimalnych przeciętnych kosztów całkowitych, przez co wszystkie firmy działające w danej branży osiągają jedynie zerowy zysk ekonomiczny.
Aby zrozumieć, jak krótkookresowe zyski przedsiębiorstwa doskonale konkurencyjnego znikają w długim okresie, wyobraź sobie następującą sytuację. Rynek jest w równowadze długookresowej (ang. long-run equilibrium), wszystkie firmy osiągają zerowe zyski ekonomiczne, wytwarzając produkcję, dla której i . Żadna firma nie ma motywacji do wejścia lub wyjścia z gałęzi. Załóżmy następnie, że popyt na produkt rośnie, a wraz z nim zwiększa się cena rynkowa. Istniejące w danej gałęzi gospodarki przedsiębiorstwa stoją teraz w obliczu wyższej ceny, więc zwiększają produkcję do nowego poziomu, dla którego .
Spowoduje to chwilowy wzrost ceny rynkowej powyżej punktu minimum na krzywej kosztu przeciętnego, a zatem istniejące na rynku firmy będą osiągać zyski ekonomiczne. Ta perspektywa przyciągnie do gałęzi nowe przedsiębiorstwa. Wejście wielu nowych firm spowoduje przesunięcie krzywej podaży w prawo. Gdy krzywa podaży przesuwa się w prawo, cena rynkowa zaczyna spadać, a wraz z nią maleją zyski ekonomiczne nowych i istniejących firm. Dopóki na rynku nadal będą zyski, wejście na rynek będzie przesuwało podaż w prawo. Proces zostanie zatrzymany, gdy cena rynkowa spadnie do poziomu, dla którego żadne przedsiębiorstwo nie będzie już osiągać zysków.
Z kolei krótkookresowe straty znikną dzięki odwrotnemu procesowi. Załóżmy, że rynek jest w długookresowej równowadze. Tym razem popyt spada, a wraz z nim maleje cena rynkowa. Istniejące w gałęzi przedsiębiorstwa mają teraz do czynienia z niższą ceną niż wcześniej, a ponieważ będzie ona poniżej krzywej kosztu przeciętnego, przedsiębiorstwa będą ponosić straty ekonomiczne. Niektóre firmy będą kontynuować produkcję według warunku: nowa cena , o ile uda im się pokryć swoje koszty zmienne. Inne zaś będą musiały natychmiast wstrzymać działalność, ponieważ nie zdołają pokryć swoich kosztów zmiennych. Wyjście wielu przedsiębiorstw z branży spowoduje przesunięcie krzywej podaży rynkowej w lewo. Gdy krzywa podaży przesuwa się w lewo, cena rynkowa zaczyna rosnąć, a straty ekonomiczne maleć. Proces ten kończy się, gdy cena rynkowa wzrośnie do poziomu zerowego zysku ekonomicznego, dla którego wszystkie istniejące w gałęzi przedsiębiorstwa nie tracą już pieniędzy. Tak więc podczas gdy doskonale konkurencyjne przedsiębiorstwo może notować zysk w krótkim okresie, w długim okresie proces wejścia będzie obniżał ceny, aż osiągnięty zostanie poziom zerowego zysku. I odwrotnie, doskonale konkurencyjne przedsiębiorstwo może ponosić stratę w krótkim okresie, ale firmy nie będą w stanie stale tracić pieniędzy. W długim okresie przedsiębiorstwa ponoszące straty mogą pozbyć się kosztów stałych, a ich wyjście z rynku spowoduje powrót ceny do poziomu zysku zerowego. W długim okresie procesy wejścia i wyjścia doprowadzą cenę na doskonale konkurencyjnych rynkach do progu rentowności (ang. break even point), dla którego koszt krańcowy przecina koszt przeciętny.
Długookresowe dostosowania i rodzaje branż
Ilekroć w gałęzi doskonale konkurencyjnej następuje wzrost produkcji, koszty wytwarzania w istniejących i nowych przedsiębiorstwach mogą pozostać takie same, wzrosnąć, a nawet spaść. Dlatego możemy kategoryzować te branże jako: (1) gałęzie o stałych kosztach (gdy koszty w przedsiębiorstwach pozostają takie same wraz ze wzrostem produkcji), (2) gałęzie o rosnących kosztach (w miarę wzrostu produkcji koszty w przedsiębiorstwach rosną), lub (3) gałęzie o malejących kosztach (gdy produkcja rośnie, koszty maleją).
W przypadku gałęzi o stałych kosztach (ang. constant cost industry), ilekroć występuje wzrost popytu na rynku i wzrost ceny, krzywa podaży przesuwa się w prawo wraz z wejściem nowych przedsiębiorstw i zatrzymuje się w punkcie, w którym nowa długookresowa równowaga występuje przy tej samej cenie rynkowej co poprzednio. Jest to przypadek stałych przychodów ze skali, które omówiliśmy wcześniej w Rozdziale 6 Teoria podaży, kosztów i struktur rynku. Dlaczego jednak koszty pozostają takie same? W tego typu branżach krzywa podaży jest bardzo elastyczna. Firmy mogą z łatwością wyprodukować dowolną ilość, której zażądają konsumenci. Ponadto istnieje doskonale elastyczna podaż nakładów – np. przedsiębiorstwa mogą łatwo zwiększyć zatrudnienie pracowników bez wzrostu płac. Włączając w nasze rozważania przykład z Ramki Dlaczego przedsiębiorstwa przestają istnieć?, zwiększony popyt na etanol w ostatnich latach spowodował wzrost popytu na kukurydzę. W związku z tym wielu rolników przerzuciło się z uprawy pszenicy na uprawę kukurydzy. Rynki rolne są ogólnie dobrymi przykładami gałęzi o stałych kosztach.
W gałęzi o rosnących kosztach (ang. increasing cost industry) wraz ze wzrostem produkcji rynkowej stare i nowe przedsiębiorstwa doświadczają wzrostu kosztów, co sprawia, że nowy poziom zerowego zysku występuje przy wyższej cenie niż wcześniej. W tym przypadku przedsiębiorstwa mogą mieć np. do czynienia z czynnikami produkcji, których podaż jest ograniczona (takimi jak wykwalifikowana siła robocza), co oznacza, że wzrost produkcji i tym samym wzrost popytu na te czynniki będzie zwiększał ich cenę (wynagrodzenia pracowników) i podnosił koszty wytwarzania. Krzywa podaży gałęzi jest mniej elastyczna.
W przypadku gałęzi o malejących kosztach (ang. decreasing cost industry) wraz ze wzrostem produkcji rynkowej stare i nowe przedsiębiorstwa doświadczają niższych kosztów, co sprawia, że nowy poziom zerowego zysku występuje przy cenie niższej niż poprzednio. W tym przypadku branża i wszystkie funkcjonujące w niej przedsiębiorstwa doświadczają spadku przeciętnych kosztów całkowitych. Może to być spowodowane zmianą technologii w całej gałęzi lub wzrostem wykształcenia pracowników. Dobrym przykładem rynków o malejących kosztach są branże high-tech.
Ilustracja 7.8 na panelu (a) przedstawia proces dostosowawczy w gałęzi o stałych kosztach. Ilekroć w takiej gałęzi następuje wzrost produkcji, efekt długookresowy oznacza większą produkcję przy dokładnie tej samej cenie co wcześniej. Należy zauważyć, że podaż była w stanie wzrosnąć, aby sprostać zwiększonemu popytowi. Kiedy połączymy początkową i końcową równowagę długookresową, otrzymamy linię będącą krzywą długookresowej podaży (LRSS) na rynkach doskonale konkurencyjnych. W tym przypadku jest to pozioma linia. Ilustracja 7.8 na panelu (b) i Ilustracja 7.8 na panelu (c) przedstawiają odpowiednio gałęzie o rosnących i malejących kosztach. W przypadku branży o rosnących kosztach LRSS ma nachylenie dodatnie, natomiast w gałęzi o malejących kosztach LRSS ma nachylenie ujemne.