2.3 Konfrontacja z zastrzeżeniami do podejścia ekonomicznego

Pierwszy zarzut: ludzie, przedsiębiorstwa i społeczeństwo nie postępują zgodnie z zasadami opisywanymi przez ekonomistów

Ekonomiczne podejście do procesu podejmowania decyzji wydaje się wymagać więcej informacji, niż posiada większość osób, i większej ostrożności, jaką mało kto faktycznie wykazuje. W końcu czy ty lub któryś z twoich znajomych wyznaczacie ograniczenie budżetowe i szepczecie pod nosem o maksymalizacji użyteczności, zanim pójdziecie do centrum handlowego? Czy członkowie polskiego parlamentu analizują krzywą możliwości produkcyjnych przed corocznym głosowaniem nad budżetem? Ludzie i społeczeństwa działają w sposób chaotyczny, który nie przypomina zgrabnych ograniczeń budżetowych lub płynnie wyginających się krzywych możliwości produkcyjnych.

Jednak podejście ekonomiczne może być użytecznym sposobem analizy i zrozumienia kompromisów związanych z podejmowaniem decyzji. Aby docenić tę kwestię, wyobraź sobie przez chwilę, że grasz w koszykówkę, dryblujesz w prawo i rzucasz w lewo do kolegi z drużyny, który biegnie w kierunku kosza. Fizyk lub inżynier może określić prawidłową prędkość gracza i trajektorię podania, biorąc pod uwagę szybkość wszystkich obiektów znajdujących się na boisku oraz wagę i sprężystość piłki. Jednak grając w koszykówkę, nie wykonujesz żadnego z tych obliczeń. Po prostu podajesz piłkę, a jeśli jesteś dobrym graczem, zrobisz to z dużą dokładnością.

Ktoś mógłby się spierać: „Równania naukowe dotyczące gry wymagają znacznie większej wiedzy z zakresu fizyki i o wiele bardziej szczegółowych informacji na temat prędkości poruszania się i ciężaru, niż w rzeczywistości posiada koszykarz, więc musi to być nierealistyczny opis tego, jak odbywają się podania w koszykówce”. Ta reakcja byłaby błędna. Fakt, że dobry gracz dzięki wprawie i umiejętnościom może rzucać piłką dokładnie, bez wykonywania obliczeń, nie oznacza przecież, że obliczenia te są błędne.

Podobnie, z ekonomicznego punktu widzenia, ktoś, kto co tydzień robi zakupy spożywcze, ma dużą praktykę w budowaniu zestawu towarów zapewniającego mu wysoką użyteczność, nawet jeśli nie formułuje swoich decyzji w kategoriach ograniczenia budżetowego. Instytucje rządowe mogą działać niedoskonale i powoli, ale generalnie w demokratyczną formę rządów wpisana jest presja ze strony wyborców i organizacji społecznych, aby dokonywać wyborów, które są w największym stopniu preferowane przez członków społeczeństwa. Tak więc myśląc o ekonomicznych podstawach sposobu zachowania grup ludzi, przedsiębiorstw i całych społeczności, zasadne jest przeanalizowanie ich – w pierwszym kroku – za pomocą narzędzi pochodzących z arsenału ekonomistów. Temat ten zostanie rozwinięty w rozdziale o wyborach konsumenckich (Rozdział 5 Wybory konsumenta) w części poświęconej ekonomii behawioralnej.

Drugi zarzut: ludzie, przedsiębiorstwa i społeczeństwo nie powinny działać zgodnie z zasadami opisywanymi przez ekonomistów

Ekonomiczny sposób opisu procesu podejmowania decyzji przedstawia ludzi jako egoistyczne indywidua. Dla niektórych krytyków tego podejścia, nawet jeśli interes własny jest właściwym opisem tego, jak ludzie faktycznie się zachowują, taki sposób postępowania jest niemoralny. Twierdzą oni, że opis rzeczywistości kładący nacisk na egoistyczne wybory może zachęcać do takiego właśnie postępowania, tymczasem ludzi należy raczej uczyć większej dbałości o innych. Na tak sformułowane zarzuty ekonomiści mają kilka odpowiedzi.

Po pierwsze, ekonomia nie jest formą wychowania moralnego. Stara się ona raczej opisać zachowanie podmiotów gospodarczych tak, jak ono w istocie wygląda. Filozofowie dokonują rozróżnienia między stwierdzeniami pozytywnymi (ang. positive statement), które opisują świat takim, jaki on jest, a stwierdzeniami normatywnymi (ang. normative statement), które opisują, jaki świat być powinien – zdaniem tego, kto owe poglądy formułuje. Pozytywne stwierdzenia są oparte na faktach. Mogą być prawdziwe lub fałszywe, ale dają się przetestować, przynajmniej co do zasady. Wypowiedzi normatywne są subiektywnym wyrażeniem opinii. Nie możemy ich przetestować, dowodząc ich prawdziwości lub fałszu. Są po prostu poglądami opartymi na czyichś sądach wartościujących. Na przykład ekonomista może przeanalizować projekt rozbudowy systemu metra w Warszawie. Jeśli oczekiwane korzyści przewyższają koszty, stwierdzi, że projekt jest sensowny – to przykład analizy pozytywnej. Inny ekonomista, zajmujący się polską transformacją systemową, sformułuje opinię, zgodnie z którą wysokość zasiłków wprowadzonych na początku lat 90. XX w. powinna być wyższa, ponieważ Polska była wówczas krajem wystarczająco bogatym, by mogła sobie pozwolić na bardziej hojne wsparcie osób, które utraciły pracę – to przykład analizy normatywnej.

Nawet jeśli granica między stwierdzeniami pozytywnymi a normatywnymi nie zawsze jest czytelna, analiza ekonomiczna stara się opierać na badaniu rzeczywistych ludzi tworzących rzeczywistą gospodarkę. Na szczęście jednak założenie, że jednostki kierują się wyłącznie własnym interesem, jest uproszczeniem dotyczącym ludzkiej natury. Dowodów nie musimy szukać daleko – znajdziemy je już w pracach Adama Smitha, ojca współczesnej ekonomii. Pierwsze zdanie jego książki Teoria uczuć moralnych (ang. The Theory of Moral Sentiments) bardzo wyraźnie to ujmuje: Jakkolwiek samolubny może być człowiek, ewidentnie w jego naturze są zakorzenione pewne zasady, które powodują, że interesuje go zadowolenie innych osób, i czynią owo zadowolenie ważnym dla niego, chociaż nie czerpie on z tego niczego poza przyjemnością oglądania go. Jasne jest, że jednostki są zarówno egoistyczne, jak i altruistyczne.

Po drugie, egoistyczne zachowanie i dążenie do zysku możemy nazwać inaczej, np. osobistym wyborem i wolnością. Możliwość dokonywania osobistych wyborów dotyczących zakupów, pracy i oszczędzania jest ważną wolnością osobistą. Niektórzy ludzie mogą wybierać związane z pracą pod presją wysoko płatne aktywności, aby móc dużo zarabiać i wydawać. Inni mogą przeznaczyć dużą część swoich zarobków na cele charytatywne lub ofiarować je przyjaciołom i rodzinie. Jeszcze inni mogą poświęcić się zajęciu wymagającemu czasu, energii i wiedzy, ale nieoferującemu wysokich korzyści finansowych, wykonując zawód nauczyciela w szkole podstawowej lub pracownika socjalnego. Wreszcie znajdą się i tacy, którzy wybiorą pracę pochłaniającą dużo czasu lub zapewniającą wysoki poziom dochodów, ale nadal pozostawiającą czas dla rodziny, przyjaciół i na kontemplację uroków życia. Niektórzy ludzie mogą postawić na zatrudnienie w dużej korporacji; inni mogą preferować prowadzenie własnego biznesu. Wolność ludzi do dokonywania własnych wyborów ekonomicznych ma wartość moralną, którą warto szanować.

Poznaj szczegóły

Czy diagram pod inną nazwą to jednak to samo?

Kiedy studiujesz ekonomię, lawina wykresów i schematów może cię przytłaczać. Pamiętaj jednak, że twoim celem powinno być rozpoznanie ich wspólnej logiki, a nie zapamiętywanie każdego z nich.

Ten rozdział wykorzystuje tylko jeden podstawowy diagram, chociaż przedstawiamy go z różnymi zestawami etykiet. Ograniczenie budżetu konsumenta i krzywa możliwości produkcyjnych dla społeczeństwa jako całości to ten sam podstawowy schemat. Ilustracja 2.6 pokazuje linię ograniczenia budżetowego i krzywą możliwości produkcyjnych dla dwóch dóbr, Dobra 1 i Dobra 2. Schematy skupiające się na wyborach zawsze opierają się na trzech podstawowych zagadnieniach: rzadkości zasobów, wyborze typu „coś za coś" i efektywności ekonomicznej.

Pierwszym zagadnieniem jest rzadkość zasobów (ang. scarcity). Niemożliwe jest posiadanie nieograniczonych ilości obu towarów. Nawet jeśli zmienią się ograniczenie budżetowe lub krzywa możliwości produkcyjnych, rzadkość zasobów w dalszym ciągu będzie ograniczać wolumen dóbr, jaki możemy nabyć. Drugim zagadnieniem są wybory typu „coś za coś” (trade off). Jak pokazano za pomocą linii ograniczenia budżetowego i krzywej możliwości produkcyjnych, jeśli chce się kupić jedno dobro lub też zwiększyć jego produkcję w gospodarce, trzeba zmniejszyć konsumpcję lub produkcję drugiego dobra. Konieczne jest ograniczenie konsumpcji jednego dobra, aby zyskać więcej drugiego. Szczegóły opisujące ten wybór mogą być oczywiście bardzo różne. W przypadku ograniczenia budżetowego parametry wyboru (z ilu jednostek jednego dobra trzeba zrezygnować, aby nabyć kolejną jednostkę drugiego ) są określone przez relację cen dwóch analizowanych dóbr. Relacja cen pozostaje stała, w związku z czym wybór można opisać za pomocą linii prostej. Z kolei wybór w przypadku krzywej możliwości produkcyjnych ilustruje linia wypukła, ponieważ zgodnie z prawem malejących przychodów, gdy przeznaczamy więcej zasobów na produkcję danego dobra, korzyści krańcowe mają tendencję do zmniejszania się. Niezależnie od konkretnego kształtu wykresu wybory typu „coś za coś” leżą u podstaw każdego z nich.

Trzecim zagadnieniem jest efektywność ekonomiczna (ang. economic efficiency), czyli czerpanie jak największych korzyści z ograniczonych zasobów. Wszystkie wybory odzwierciedlane przez kombinację dwóch dóbr, które ilustrują punkty położone na krzywej możliwości produkcyjnych, wykazują efektywność produkcji, ponieważ w takich przypadkach nie ma możliwości zwiększenia wytwarzania jednego dobra bez zmniejszenia produkcji drugiego. Sytuacja wygląda podobnie, gdy dana osoba dokonuje wyboru w ramach ograniczenia budżetowego. Wtedy również nie ma możliwości zwiększenia konsumpcji jednego dobra bez zmniejszenia spożycia drugiego. Wybór kombinacji dwóch produktów, która jest preferowana społecznie, lub wybór koszyka dwóch dóbr odzwierciedlającego preferencje konkretnej osoby na linii ograniczenia budżetowego będą charakteryzowały się efektywną alokacją zasobów.

Schemat ograniczeń budżetowych / możliwości produkcyjnych będzie się jeszcze niejednokrotnie powtarzał w tej publikacji. Niektóre przykłady obejmują wykorzystanie takich diagramów do analizy handlu, ochrony środowiska i wzrostu gospodarczego, nierówności dochodów i produkcji oraz wyboru między konsumpcją a inwestycjami. Nie pozwól, aby różne etykiety cię zmyliły. Diagram ograniczeń budżetowych / możliwości produkcyjnych jest zawsze tylko narzędziem do uważnego przemyślenia wyboru typu „coś za coś” i efektywności w konkretnej sytuacji.

Ilustracja 2.6 Wybory typu „coś za coś” Zarówno zestaw możliwych wyborów konsumenta (ścieżka ograniczenia budżetowego), jak i krzywa możliwości produkcyjnych pokazują ograniczenia, w ramach których działają pojedynczy konsumenci i społeczeństwo jako całość. Oba wykresy ilustrują konsekwencje wyboru typu „coś za coś”, który powoduje, że więcej jednego dobra pozyskujemy zawsze kosztem zmniejszenia ilości drugiego.

Po trzecie, egoistyczne zachowanie może prowadzić do pozytywnych rezultatów społecznych. Na przykład kiedy ludzie ciężko pracują, aby zarobić na życie, wytwarzają dobra. Konsumenci, którzy szukają najlepszych ofert, będą zachęcać przedsiębiorstwa do oferowania towarów dóbr i usług spełniających ich potrzeby. Adam Smith, pisząc swoje najważniejsze dzieło Bogactwo narodów, nazwał tę własność niewidzialną ręką (ang. invisible hand). Opisując interakcje konsumentów i producentów w gospodarce rynkowej, Smith napisał:

Każda osoba… na ogół rzeczywiście nie zamierza działać w imię interesu publicznego ani nie wie, jak bardzo swoim działaniem przyczynia się do jego urzeczywistnienia. Preferując wsparcie przemysłu krajowego względem przemysłu zagranicznego, dąży ona tylko do zapewnienia sobie bezpieczeństwa; a kierując tym przemysłem w taki sposób, aby jego produkt mógł mieć jak największą wartość, kieruje się ona tylko swoimi korzyściami. I jest w tym, jak w wielu innych przypadkach, prowadzona przez niewidzialną rękę, aby osiągać cel, który nie był częścią jej zamiarów… Realizując swój własny interes, często przyczynia się do realizacji interesu społeczeństwa skuteczniej niż wtedy, gdyby naprawdę zamierzała go promować.

Metafora niewidzialnej ręki sugeruje, że z samolubnych działań jednostki może wyłonić się dobro społeczne.

Po czwarte, nawet ludzie, którzy skupiają się na własnym interesie, podejmując wybory ekonomiczne, w innych sferach życia często postępują zupełnie inaczej. Na przykład prosząc pracodawcę o podwyżkę lub negocjując zakup samochodu, możesz skupić się wyłącznie na własnym interesie. Następnie możesz skoncentrować się na potrzebach innych ludzi, gdy zgłosisz się na ochotnika do czytania dzieciom książek w pobliskiej bibliotece, pomożesz przyjacielowi przeprowadzić się do nowego mieszkania lub przekażesz pieniądze na cele charytatywne. Interes własny jest rozsądnym punktem wyjścia do analizy wielu decyzji ekonomicznych bez konieczności sugerowania, że ludzie nigdy nie robią niczego, co nie przekłada się na ich wąsko rozumianą korzyść.