2.2 Krzywa możliwości produkcyjnych i wybory społeczne

Krzywa możliwości produkcyjnych i prawo rosnących kosztów alternatywnych

Ograniczenia budżetowe, które przedstawiliśmy wcześniej w tym rozdziale, pokazując indywidualne wybory dotyczące ilości konsumowanych dóbr, były liniami prostymi. Linie te miały stałe nachylenie, gdyż względne ceny dwóch dóbr, które determinują nachylenie linii ograniczenia budżetowego, są dla wybierającego konsumenta stałe. Jednak krzywa możliwości produkcyjnych dla społeczeństwa wybierającego między opieką zdrowotną a edukacją został wykreślona jako wypukła. Dlaczego linia ta ma inny kształt?

Aby to zrozumieć, zacznij rozważania od punktu A w lewym górnym rogu wykresu. W tym punkcie wszystkie dostępne zasoby są przeznaczane na opiekę zdrowotną i żadne nie trafiają na cele edukacyjne. Taki wybór byłby skrajny, a nawet zabawny. Na przykład dzieci codziennie odwiedzałyby lekarza, niezależnie od tego, czy byłyby chore, czy nie, ale nie chodziłyby do szkoły. Ludzie robiliby sobie niemal dowolne operacje plastyczne, ale nie mieliby żadnego wykształcenia (kto wówczas dokonywałby tych wszystkich operacji?). Teraz wyobraź sobie, że niektóre z tych zasobów zostają przekierowane z opieki zdrowotnej na edukację, tak że gospodarka znajduje się w punkcie B. Przekierowanie niektórych zasobów i przesunięcie gospodarki z punktu A do B powoduje stosunkowo niewielki spadek poziomu opieki zdrowotnej w społeczeństwie, ponieważ kilka dodatkowych (krańcowych) jednostek pieniężnych (złotych, dolarów) przeznaczanych na opiekę zdrowotną nie przynosi znaczących dodatkowych korzyści w tej dziedzinie. Jednak przeznaczenie tych pieniędzy na zorganizowanie edukacji, która jak dotychczas nie istniała, bo żadne zasoby nie były przeznaczone na zapewnienie tej usługi, może przynieść stosunkowo duże korzyści. Z tego powodu kształt krzywej możliwości produkcyjnych między punktami A i B jest dosyć płaski, co oznacza relatywnie niewielki spadek poziomu zdrowia publicznego i duży progres w poziomie edukacji.

Przeanalizujmy teraz drugi koniec krzywej możliwości produkcyjnych (prawy dolny róg wykresu). Wyobraź sobie, że społeczeństwo zaczyna od wyboru D, w którym przeznacza się prawie wszystkie zasoby na system edukacji, a bardzo niewiele na opiekę zdrowotną, i przechodzi do punktu F, w którym przeznacza się wszystkie zasoby na edukację, a na opiekę zdrowotną żadnych. Aby lepiej to sobie wyobrazić, przyjmijmy, że za przesunięciem tej gospodarki z punktu D do F kryje się przekwalifikowanie kilku ostatnich lekarzy na nauczycieli przedmiotów ścisłych w liceum, kilku ostatnich pielęgniarek na szkolne bibliotekarki i przekształcenie dosłownie kilku ostatnich izb przyjęć w przedszkola. Korzyści dla edukacji wynikające z relokacji tych kilku ostatnich zasobów są bardzo małe. Jednak utracone korzyści dla ilości opieki zdrowotnej będą dość duże, zatem nachylenie krzywej między punktami D i F jest strome i pokazuje duży spadek dostępnego wolumenu opieki zdrowotnej przy niewielkim wzroście ilości edukacji.

Lekcja, jaką można wyciągnąć z powyższego wywodu, jest raczej oczywista. Społeczeństwo bardzo rzadko (prawie nigdy) nie dokona skrajnego wyboru, oznaczającego przesunięcie wszystkich zasobów do produkcji wyłącznie edukacji (punkt F) lub opieki zdrowotnej (punkt A). Co więcej, korzyści z przeznaczenia dodatkowych środków na edukację zależą od tego, jak dużo środków jest już zaangażowanych w tę dziedzinę. Jeśli na edukację przeznacza się obecnie bardzo niewiele zasobów, to ich zwiększenie może przynieść stosunkowo duże korzyści. Z drugiej strony, jeśli na edukację przeznaczono już znaczną pulę zasobów, skierowanie na nią dodatkowych środków przyniesie relatywnie mniejsze korzyści.

Ten wzorzec jest na tyle powszechny, że ekonomiści nadali mu nazwę: prawo rosnącego kosztu alternatywnego (ang. law of increasing opportunity cost). Zgodnie z nim wraz ze wzrostem produkcji dobra lub usługi wzrasta również koszt alternatywny produkcji dodatkowej jednostki danego dobra. Dzieje się tak, ponieważ niektóre zasoby są lepiej przystosowane do produkcji konkretnych produktów, a w kontekście innych sprawdzają się znacznie gorzej. Gdy władze publiczne różnego szczebla zwiększają wydatki na ograniczenie przestępczości, początkowy przyrost wielkości tego specyficznego dobra, jakim jest bezpieczeństwo publiczne, jest znaczny. Jeśli po ulicach miasta chodzi tylko jeden funkcjonariusz, to zatrudnienie drugiego znacznie zwiększy bezpieczeństwo mieszkańców. Koszt alternatywny, jaki społeczność tego miasta ponosi w związku z subiektywnym wzrostem poczucia bezpieczeństwa, jest stosunkowo niewielki (wynagrodzenie i wyposażenie jednego policjanta). Z pewnością dzięki drugiemu funkcjonariuszowi spadnie też liczba przestępstw i wykroczeń, do jakich będzie dochodzić. Oznacza to, że koszt alternatywny ograniczenia przestępczości może być stosunkowo niewielki. Aby jednak osiągnąć po raz kolejny ten sam procentowy spadek liczby przestępstw i taki sam wzrost poczucia bezpieczeństwa, nie wystarczy zatrudnić następnego policjanta. Teraz zapewne potrzebny byłby co najmniej nowy dwuosobowy patrol, a może nawet koordynator na komisariacie, który przyjmowałby zgłoszenia obywateli. Tym samym koszt alternatywny ograniczania przestępczości zdecydowanie rośnie. Gdyby jakiekolwiek miasto w jakimkolwiek kraju na świecie postanowiło całkowicie wyeliminować każdy przejaw przestępczości (łącznie z łamaniem przepisów drogowych), oznaczałoby to gigantyczny koszt, a może nawet byłoby niemożliwe.

Nachylenie krzywej możliwości produkcyjnych pokazuje, że gdy przeznaczamy więcej zasobów na zapewnienie edukacji, przesuwając się od lewej do prawej wzdłuż osi poziomej, początkowy wzrost kosztu alternatywnego jest dość niewielki, ale stopniowo rośnie. Zatem nachylenie krzywej w pobliżu punktu przecięcia z osią pionową jest stosunkowo płaskie. I odwrotnie, gdy przeznaczamy więcej zasobów na opiekę zdrowotną, przesuwając się od dołu do góry na osi pionowej, początkowe spadki kosztów alternatywnych są dość duże, ale potem stopniowo maleją. Tak więc nachylenie krzywej możliwości produkcyjnych jest stosunkowo strome w pobliżu punktu przecięcia z osią poziomą. W ten sposób prawo rosnącego kosztu alternatywnego powoduje, że krzywa możliwości produkcyjnych ma wypukły kształt.

Efektywność produkcji i alokacji

Ekonomiści nie roszczą sobie prawa do wskazywania społeczeństwu, jakiego wyboru powinno dokonać na krzywej możliwości produkcyjnych. W gospodarce rynkowej, z demokratycznym sposobem wyłaniania władz na różnych szczeblach, taki wybór będzie wiązał się z kombinacją decyzji podejmowanych przez jednostki, przedsiębiorstwa i państwo. Ekonomiści, korzystając ze swojej wiedzy, mogą jednak pokazywać, że niektóre wybory są jednoznacznie lepsze od innych. Ta obserwacja opiera się na koncepcji efektywności. W potocznym rozumieniu efektywność odnosi się do braku marnotrawstwa. Nieefektywna maszyna pracuje przy wysokich kosztach, zaś efektywna działa przy kosztach niższych, ponieważ nie marnuje energii ani materiałów. Nieefektywna organizacja nie potrafi niczego wytworzyć na czas i charakteryzuje się wysokimi i przekraczającymi założony limit kosztami działalności, podczas gdy ta efektywna realizuje określone plany, jest skoncentrowana na założonym celu i funkcjonuje w ramach budżetu.

Krzywa możliwości produkcyjnych może obrazować dwa rodzaje efektywności: efektywność produkcji i efektywność alokacji. Ilustracja 2.4 pokazuje te koncepcje, wykorzystując krzywą transformacji przedstawiającą wybór społeczeństwa między opieką zdrowotną i edukacją.

Ilustracja 2.4 Efektywność produkcji i alokacji Efektywność produkcji oznacza, że niemożliwe jest wyprodukowanie większej ilości jednego dobra bez zmniejszenia produkcji innego (innych). Zatem wszystkie wybory (koszyki dóbr) leżące na danej krzywej możliwości produkcyjnych (krzywej transformacji), takie jak B, C i D, charakteryzują się efektywnością produkcji, ale kombinacja R, która znajduje się pod krzywą transformacji, już nie. Natomiast efektywność alokacji oznacza, że konkretna kombinacja wytwarzanych dóbr – czyli konkretny wybór na krzywej możliwości produkcyjnych – przedstawia koszyk, którego społeczeństwo najbardziej pragnie.

Efektywność produkcji (ang. productive efficiency) oznacza, że biorąc pod uwagę dostępne zasoby i technologię, niemożliwe jest wyprodukowanie większej ilości jednego dobra bez zmniejszenia produkcji innego (innych). Wszystkie koszyki dóbr reprezentowane przez punkty leżące na krzywej transformacji (A, B, C, D i F) na Ilustracji 2.4 charakteryzują się efektywnością produkcji. Gdy przesuwamy się między tymi kombinacjami, albo zwiększa się ilość dostarczonej opieki zdrowotnej i spada ilość edukacji, albo odwrotnie, zwiększa się zasób edukacji i spada ilość wytworzonej opieki zdrowotnej. Jednak każda kombinacja zilustrowana punktem leżącym poniżej krzywej możliwości produkcyjnych jest nieefektywna i wiąże się z marnotrawstwem, ponieważ jej wybór oznacza, że można wyprodukować więcej jednego dobra bez zmniejszania produkcji drugiego lub zwiększyć równocześnie produkcję obu tych dóbr.

Na przykład punkt R przedstawia nieefektywną kombinację produkcji edukacji i opieki zdrowotnej, ponieważ przy wyborze koszyka C możliwe jest zwiększenie produkcji obu dóbr: ilość edukacji oznaczona na osi poziomej jest większa w punkcie C niż w punkcie R (E₂ jest większe niż E₁), a ilość opieki zdrowotnej oznaczona na osi pionowej jest również większa w punkcie C niż w punkcie R (H₂ jest większe niż H₁).

Efektywność alokacji (ang. allocative efficiency) oznacza, że konkretna kombinacja ilości dóbr i usług na krzywej możliwości produkcyjnych, na którą zdecydowało się społeczeństwo, reprezentuje najbardziej pożądany przez to społeczeństwo wybór. Kwestia określenia, czego w istocie społeczeństwo pragnie najbardziej, jest przedmiotem rozważań na zajęciach z politologii, socjologii, filozofii, a także ekonomii. Najbardziej podstawowa definicja efektywności alokacji oznacza, że producenci dostarczają taką ilość (liczbę) każdego produktu, jakiej żądają konsumenci. Tylko jeden z wyborów efektywnych produkcyjnie będzie spełniał definicję efektywności alokacyjnej dla całego społeczeństwa.

Dlaczego społeczeństwo musi wybierać?

W rozdziale dowiedzieliśmy się, że każde społeczeństwo boryka się z problemem rzadkości zasobów, czyli konfliktem między ograniczonymi zasobami a potrzebami, których nie da się za ich pomocą zaspokoić. Krzywa możliwości produkcyjnych ilustruje wybory związane z tym dylematem.

Każda gospodarka może wykorzystać dwie drogi, aby zwiększyć produkcję wszystkich dóbr. Pierwszą jest odkrycie, że dotychczasowy sposób wykorzystywania zasobów był nieefektywny, zatem zmieniając go na bardziej efektywny, może wytwarzać większą ilość (liczbę) wszystkich produktów albo przynajmniej części z nich, nie obniżając jednocześnie poziomu produkcji pozostałych. W modelu możliwość ta zostanie zilustrowana przesunięciem punktu symbolizującego wybraną kombinację dóbr na krzywą możliwości produkcyjnych. Druga droga to wzrost – na przestrzeni lat – wolumenu zasobów, którymi dana gospodarka dysponuje (np. zwiększanie się dostępnej ilości pracy i kapitału). Gdy tak się dzieje, krzywa możliwości produkcyjnych będzie przesuwała się na zewnątrz układu współrzędnych i społeczeństwo będzie w stanie wyprodukować większą ilość wszystkich dóbr.

Jednak odkrycie i wdrożenie nowych, bardziej efektywnych metod produkcji wymaga czasu, podobnie zresztą jak przyrost zasobu dóbr, które wykorzystujemy do wytwarzania innych towarów. A to oznacza, że wzrost gospodarczy ma charakter stopniowy. Dlatego społeczeństwo musi nieustannie dokonywać wyborów typu „coś za coś”. Dla rządzących proces ten często wiąże się z próbą określenia, w jakich obszarach dodatkowe wydatki mogą przynieść najwięcej korzyści, a w których ich redukcja wywoła najmniej szkód. Na poziomie przedsiębiorstw mechanizm rynkowy zapewnia koordynację procesu, w ramach którego firmy starają się wytwarzać dobra i usługi w ilości, jakości i cenie, jakich pożądają potencjalni klienci. Jednak zarówno w przypadku decyzji podejmowanych na szczeblu rządowym, jak i wywołanej mechanizmem rynkowym reakcji przedsiębiorstw, w krótkim okresie wzrost produkcji jednego dobra zazwyczaj powoduje kompensujący go spadek produkcji w innym segmencie gospodarki.

Krzywa możliwości produkcyjnych i przewaga komparatywna

Chociaż każde społeczeństwo musi wybrać, jaką ilość lub liczbę każdego dobra lub usługi chce skonsumować, nie musi samodzielnie wytwarzać każdego dobra, którego potrzebuje. Dość często ilość towaru, który dany kraj zdecyduje się wyprodukować lub też decyzja o tym, żeby w ogóle produkować dany towar, zależy od tego, jak drogie jest jego wytworzenie w porównaniu z zakupem za granicą. Jak to już wskazaliśmy wcześniej, kształt krzywej możliwości produkcyjnych danego kraju dostarcza nam informacji o wyborze dokonywanym między poświęceniem zasobów na produkcję jednego lub drugiego towaru. W szczególności jej nachylenie informuje nas o koszcie alternatywnym wytworzenia jeszcze jednej jednostki dobra reprezentowanego na osi poziomej w stosunku do drugiego dobra, przedstawionego na osi pionowej. Kraje mają zwykle różne koszty alternatywne produkcji określonego dobra, m.in. z powodu różnic klimatycznych, położenia geograficznego, posiadanych technologii lub umiejętności obywateli.

Załóżmy, że dwa kraje, Polska i Brazylia, muszą podjąć decyzję o areale dwóch upraw: trzciny cukrowej i pszenicy. Ze względu na swoje warunki klimatyczne Brazylia może osiągnąć całkiem spore plony trzciny cukrowej z hektara, ale pszenicy relatywnie niewielkie. I odwrotnie, Polska może produkować duże ilości pszenicy z każdego hektara, ale bardzo niewiele (o ile w ogóle) trzciny cukrowej. Tym samym Brazylia ma niższy koszt alternatywny produkcji trzciny cukrowej (wyrażony w utraconej produkcji pszenicy) niż Polska. I odwrotnie: Polska ma niższy koszt alternatywny produkcji pszenicy niż Brazylia. Obie konstatacje można przedstawić za pomocą krzywych możliwości produkcyjnych wykreślonych dla tych dwóch krajów na Ilustracji 2.5.

Krzywa możliwości produkcyjnych pszenicy i trzciny cukrowej dla Polski i Brazylii

Ilustracja 2.5 Krzywa możliwości produkcyjnych Polski jest bardziej płaska niż w przypadku Brazylii, co oznacza, że koszt alternatywny wytworzenia pszenicy (wyrażony jako utracona produkcja trzciny cukrowej) jest niższy w Polsce niż w Brazylii. I odwrotnie, koszt alternatywny wytworzenia trzciny cukrowej jest niższy w Brazylii. Polska ma przewagę komparatywną w przypadku pszenicy, a Brazylia w przypadku trzciny cukrowej.

Gdy jakiś kraj może wyprodukować dobro przy niższym koszcie alternatywnym niż inny kraj, mówimy, że ma przewagę komparatywną (ang. comparative advantage) w zakresie produkcji tego dobra. Przewaga komparatywna to nie to samo co przewaga absolutna, kiedy kraj może po prostu wyprodukować więcej danego dobra. W naszym przykładzie Brazylia ma absolutną przewagę pod względem produkcji trzciny cukrowej, a Polska ma absolutną przewagę pod względem produkcji pszenicy. Można to łatwo zauważyć, analizując skrajne punkty produkcji na krzywych możliwości produkcyjnych obu krajów. Gdyby Brazylia przeznaczyła wszystkie swoje zasoby na produkcję pszenicy, produkowałaby w punkcie A. Gdyby jednak zamiast tego przeznaczyła wszystkie swoje zasoby na produkcję trzciny cukrowej, produkowałaby znacznie więcej niż Polska w punkcie B.

Nachylenie krzywej możliwości produkcyjnych informuje nas o koszcie alternatywnym wytworzenia dodatkowej jednostki pszenicy. Chociaż nachylenie nie jest stałe we wszystkich punktach na krzywej, jest całkiem oczywiste, że krzywa dla Brazylii jest znacznie bardziej stroma niż w przypadku Polski, a zatem koszt alternatywny wyprodukowania jednostki pszenicy jest ogólnie wyższy w Brazylii. Kiedy kraje angażują się w handel, specjalizują się w produkcji towarów, w których mają przewagę komparatywną, a część tej produkcji wymieniają na towary, w których przewagi komparatywnej nie mają. Dzięki wymianie handlowej producenci wytwarzają te towary, których koszt alternatywny jest najniższy, więc całkowita produkcja wzrasta, z korzyścią dla obu stron.