Cel dydaktyczny
Po przeczytaniu tego podrozdziału będziesz w stanie:
- Obliczać współczynniki koncentracji
- Policzyć Indeks Herfindahla-Hirschmana (HHI)
- Ocenić skuteczność regulacji antymonopolowych
W poprzednich rozdziałach dotyczących teorii przedsiębiorstwa doszliśmy do trzech ważnych wniosków. Po pierwsze – konkurencja zapewniająca konsumentom niższe ceny i szeroką gamę innowacyjnych produktów jest korzystna dla konsumentów i społeczeństwa. Po drugie – produkcja na dużą skalę może znacznie obniżyć koszty przeciętne. I wreszcie po trzecie – rynki w świecie rzeczywistym rzadko są doskonale konkurencyjne. W rezultacie politycy gospodarczy muszą określić, jak bardzo należy interweniować, aby zrównoważyć potencjalne korzyści wynikające z dużej skali produkcji z potencjalną utratą konkurencji, która może wystąpić przy zwiększaniu się rozmiarów przedsiębiorstw, zwłaszcza poprzez fuzje.
Fuzja (ang. merger) przedsiębiorstw ma miejsce wtedy, gdy dwa dotychczas odrębne podmioty łączą się w jeden. Kiedy jedna firma kupuje inną, jest to przejęcie (ang. acquisition). Przejęcie nie zawsze prowadzi do likwidacji wykupionego podmiotu – przejęte przedsiębiorstwo może kontynuować działalność pod dotychczasową nazwą. Zarówno fuzje, jak i przejęcia skutkują tym, że dwa, dotychczas odrębne przedsiębiorstwa uzyskują tych samych właścicieli, a zatem fuzje i przejęcia najczęściej analizuje się łącznie.
Wyspecjalizowane urzędy działające na poziomie państw narodowych (w Polsce funkcję tę pełni Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów) i organizacji międzynarodowych (dla całej UE jest to Komisja Europejska) rezerwują sobie prawo do zatwierdzania fuzji i przejęć, co oznacza, że mogą zgłosić wobec nich veto. Oczywiście, w gospodarce rynkowej przedsiębiorstwa mają swobodę dokonywania wyborów. Prywatne firmy generalnie mogą w sposób dowolny:
- zwiększać lub zmniejszać produkcję
- ustalać ceny
- otwierać, sprzedawać i zamykać zakłady produkcyjne lub punkty działalności
- zatrudniać i zwalniać pracowników
- rozpoczynać lub kończyć sprzedaż konkretnych produktów
Jeśli właściciele przedsiębiorstwa chcą nabyć inną firmę, sprzedać swoją własność obcemu podmiotowi lub połączyć się z innym przedsiębiorstwem, posunięcia te wchodzą w zakres przywołanej wcześniej swobody w dokonywaniu wyborów ekonomicznych. Oczywiście właściciele i kadra kierownicza przedsiębiorstw prywatnych, podobnie jak wszyscy ludzie, czasami popełniają błędy. Mogą zdecydować się na zamkniecie rentownej fabryki. Mogą zacząć sprzedawać produkt, który doprowadzi ich przedsiębiorstwo do bankructwa lub narazi na poważne straty. Fuzja dwóch firm może czasami prowadzić do starcia osób o różnych charakterach, co pogarsza sytuację nowego podmiotu w stosunku do status quo ante. Nie zmienia to jednak faktu, iż gospodarka rynkowa opiera się na przekonaniu, że to właśnie właściciele przedsiębiorstw i wynajęci przez nich menedżerowie, a nie państwo, są w stanie najlepiej ocenić, czy ich działania doprowadzą do przyciągnięcia nowych klientów lub osiągnięcia wyższego zysku.
Współczynnik koncentracji
Urzędy regulacyjne od dziesięcioleci zmagały się z problemem pomiaru stopnia siły monopolowej przedsiębiorstw działających w danej gałęzi gospodarki. Początkowo stosowano współczynniki koncentracji (ang. concentration ratio), które mierzą łączny udział w rynku (lub procent całkowitej sprzedaży gałęzi) największych przedsiębiorstw na nim działających (zwykle od czterech do ośmiu). Aby dowiedzieć się, w jaki sposób rosnąca koncentracja rynku może przekładać się na nieefektywność gospodarowania, zapoznaj się z Rozdziałem 8 Monopol.
Załóżmy, że w pewnym mieście funkcjonuje 18 firm naprawiających szyby samochodowe, z udziałami w rynku przedstawionymi w Tabeli 11.4. Udział w rynku (ang. market share) to wielkość sprzedaży danego przedsiębiorstwa odniesiona do całkowitej sprzedaży gałęzi. Współczynnik koncentracji czterech przedsiębiorstw obliczamy, dodając udziały w rynku czterech największych firm: w tym przypadku . Powyższy współczynnik koncentracji nie jest szczególnie wysoki, ponieważ cztery największe firmy dają łącznie mniej niż połowę produkcji gałęzi.
| Jeżeli udziały w rynku usług naprawy szyb samochodowych wynoszą: | |
|---|---|
| Przedsiębiorstwo Naprawa Gładka Jak Po Szkle | 16% |
| Przedsiębiorstwo Doktor Szyba | 10% |
| Przedsiębiorstwo Twoja Szyba | 8% |
| 7 przedsiębiorstw, z których każde ma 6% udziału w rynku | 42% |
| 8 przedsiębiorstw, z których każde ma 3% udziału w rynku | 24% |
| to współczynnik koncentracji 4 przedsiębiorstw wynosi 16 + 10 + 8 + 6 = 40. | |
Wykorzystanie współczynnika koncentracji pozwala ocenić to, na ile ewentualne decyzje podejmowane przez urzędy antymonopolowe są oparte na racjonalnych przesłankach. Na przykład gdyby doszło do połączenia dwóch najmniejszych firm na rynku usług naprawy szyb samochodowych w naszym hipotetycznym mieście, współczynnik koncentracji czterech przedsiębiorstw nie zmieniłby się. Oznacza to, że nie powinno być większych obaw, że intensywność konkurencji na rynku znacznie się zmniejszy. Trudno byłoby zatem obronić ewentualną negatywną decyzję dotyczącą tej fuzji. W przypadku fuzji dwóch największych firm (Naprawa Gładka Jak Po Szkle i Doktor Szyba) współczynnik koncentracji czterech przedsiębiorstw zwiększyłby się do poziomu . Chociaż współczynnik koncentracji jest nieco wyższy, cztery największe firmy dostarczają nadal mniej niż połowę produkcji gałęzi, więc także ta fuzja nie powinna budzić niepokoju organów antymonopolowych.
Sięgnij po więcej
Odwiedź niniejszą stronę internetową, aby przeczytać artykuł o starciu Google z FTC.
Indeks Herfindahla-Hirschmana (HHI)
Współczynnik koncentracji to stosunkowo proste narzędzie, pokazujące tylko niektóre aspekty stopnia koncentracji produkcji lub sprzedaży w analizowanej gałęzi. Rozważmy teraz przykład dwóch branż, w których współczynnik koncentracji czterech przedsiębiorstw wynosi 80. Jednak w pierwszej gałęzi każda z pięciu firm kontroluje po 20% rynku, podczas gdy w drugiej największe przedsiębiorstwo kontroluje aż 77% rynku, a wszystkie pozostałe – po 1%. Chociaż współczynniki koncentracji czterech przedsiębiorstw są identyczne w obu branżach, znacznie większe zainteresowanie urzędu antymonopolowego powinna budzić ta druga, gdyż pomimo pozornej konkurencji, największe przedsiębiorstwo jest w niej faktycznym monopolistą (ma swobodę ustalania cen).
Aby poradzić sobie z tymi ograniczeniami i uzyskać obraz koncentracji produkcji lub sprzedaży całej gałęzi, można wykorzystać indeks Herfindahla-Hirschmana (HHI) (ang. Herfindahl-Hirschman Index (HHI)). Parametr ten obliczamy, sumując kwadraty udziałów w rynku wszystkich przedsiębiorstw działających w danej branży, jak to ilustruje poniższa Ramka Obliczanie HHI
Krok po kroku
Obliczanie HHI
Krok 1. Obliczmy Indeks Herfindahla-Hirschmana dla monopolu ze 100-procentowym udziałem w rynku. Ponieważ w gałęzi jest tylko jedno przedsiębiorstwo, jego udział w rynku wynosi 100%. HHI jest równy .
Krok 2. W przypadku gałęzi o strukturze zbliżonej do konkurencji doskonałej, z dziesiątkami lub setkami bardzo małych przedsiębiorstw, wartość HHI może spaść do 100 lub nawet wartości dwucyfrowych. Dla przykładu obliczmy indeks dla gałęzi obejmującej 100 przedsiębiorstw, z których każde ma 1% udział rynku. W tym przypadku HHI wynosi .
Krok 3. Obliczmy Indeks Herfindahla-Hirschmana dla gałęzi z Tabeli 11.4. Wynosi on: .
Krok 4. Zauważ, że duże firmy mają większy wpływ na wartość indeksu niż przedsiębiorstwa małe i bardzo małe.
Krok 5. Wróćmy do wcześniejszego przykładu i porównajmy branżę, w której działa pięć przedsiębiorstw mających 20% udziału w rynku, z taką, w której jedna firma ma udział sięgający 77%, a pozostałe 23 firmy po 1%. Obie gałęzie mają ten sam współczynnik koncentracji czterech przedsiębiorstw równy 80. Jednak HHI dla pierwszej gałęzi wynosi , podczas gdy dla drugiej jest on znacznie wyższy: .
Krok 6. Zauważ, że działające w drugiej gałęzi przedsiębiorstwo, będące faktycznym monopolistą, znacznie zwiększa wartość Indeksu Herfindahla-Hirschmana mierzącego koncentrację produkcji.
Nowe kierunki polityki antymonopolowej
Zarówno współczynnik koncentracji, jak i Indeks Herfindahla-Hirschmana mają pewne wady. Po pierwsze, opierają się na założeniu, że analizowana gałąź jest dobrze zdefiniowana, a jedyne pytanie dotyczy podziału produkcji pomiędzy działające w jej ramach podmioty. Po drugie, wykorzystują domniemanie, iż warunki konkurencji w różnych gałęziach są do siebie na tyle podobne, że do podjęcia decyzji o zgodzie na ewentualną fuzję lub przejęcie (czyli do oceny wpływu tego typu transakcji na intensywność konkurencji w danej branży) wystarczy znajomość jednej z dwóch miar koncentracji produkcji rynkowej. Jednak te założenia nie zawsze (a szczerze mówiąc, raczej rzadko) są prawdziwe. W odpowiedzi na te problemy urzędy antymonopolowe w ciągu dwóch ostatnich dziesięcioleci zmieniły swój sposób postępowania.
Sporną kwestią jest często definicja rynku (ang. market). Na przykład firma Microsoft na początku XXI w. miała dominujący udział w rynku komputerowych systemów operacyjnych. Jednak na całym rynku oprogramowania i usług komputerowych, od gier aż po programy naukowe, udział Microsoftu wyniósł w 2014 r. tylko ok. 14%. Wąsko zdefiniowany rynek będzie sprawiał wrażenie bardziej skoncentrowanego, podczas gdy rynek szeroko zdefiniowany będzie wyglądał na bardziej konkurencyjny, co oczywiście wpłynie na posunięcia urzędów antymonopolowych. Podobna sytuacja wystąpiła w Polsce w 2007 r. w czasie fuzji dwóch banków – Pekao SA i BPH. Definiując rynek, na którym podmioty te działały po prostu jako usługi bankowe, nowe przedsiębiorstwo nie zyskiwało dominującej pozycji. Jednak w momencie, w którym UOKiK dokonał rozróżnienia pomiędzy działalnością depozytową i kredytową i zdefiniował rynek w kategoria konkretnych rodzajów kredytów i pożyczek, okazało się, że nowy bank, który wyłoniłby się z fuzji Pekao SA i BPH, zyskałby dominującą pozycję na niektórych z tak wąsko zdefiniowanych rynków. W konsekwencji UOKiK wymusił na banku BPH sprzedaż części ze swoich oddziałów przed połączeniem z Pekao SA.
W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat miały miejsce dwie szczególnie istotne zmiany, wpływające na sposób definiowania rynków: jedna koncentruje się na technologii, a druga na procesach globalizacyjnych (ang. globalization). Obie zmiany są zresztą ze sobą powiązane. Wraz z ogromnym rozwojem technologii komunikacyjnych, przede wszystkim internetu, konsument może zamawiać książki lub artykuły dla zwierząt (a więc produkty, które zazwyczaj kupowane były na niewielkich lokalnych rynkach) w podmiotach operujących w skali całego kraju lub nawet całego światowego rynku. W rezultacie wiele lokalnych przedsiębiorstw handlu detalicznego ma do czynienia z coraz większą konkurencją. Efekt ten może być jeszcze silniejszy przy zakupach dóbr inwestycyjnych dokonywanych przez przedsiębiorstwa. Specjalne witryny internetowe przeznaczone dla transakcji B2B (ang. business-to-business) umożliwiają kontakt nabywcom i dostawcom z dowolnego miejsca na świecie.
Globalizacja zmieniła rozumienie granic rynków. Jeszcze w latach 70. XX w. powszechne było obliczanie współczynników koncentracji i indeksów HHI wyłącznie dla rynków krajowych. Obecnie w wielu gałęziach konkurenci działają przede wszystkim na rynkach globalnych. Kilkadziesiąt lat temu na amerykańskim rynku motoryzacyjnym dominowały trzy firmy: General Motors, Ford i Chrysler. Jednak w 2014 r. ich łączna produkcja stanowiła już mniej niż połowę sprzedaży samochodów w USA i firmy te musiały zmierzyć się z konkurencją ze strony zagranicznych producentów samochodów, takich jak Toyota, Honda, Nissan, Volkswagen, Mitsubishi i Mazda. Indeksy HHI wskazują, że większość głównych gałęzi gospodarki, w tym branża samochodowa, charakteryzuje się niższą koncentracją w skali globalnej niż w skali krajowej.
Nowe podejście do polityki antymonopolowej polega na szczegółowej analizie sytuacji na konkretnych rynkach, w kontekście podmiotów zmieniających swoją strukturę własnościową, w miejsce prostego obliczania udziałów w sprzedaży całej branży. Punktem wyjścia jest wykorzystanie narzędzi statystycznych i danych rzeczywistych do oszacowania krzywych popytu (ang. demand curves) i krzywych podaży (ang. supply curves) przedsiębiorstw planujących fuzję lub przejęcie. Drugim krokiem jest określenie, jaki rodzaj konkurencji występuje w tej konkretnej branży. Może to być np. konkurowanie w celu obniżenia cen, zwiększenia produkcji, budowania marki za pomocą reklamy albo budowania reputacji opartej na standardach obsługi klienta lub jakości i niezawodności produktu. Dysponując wszystkimi elementami układanki, możliwe jest zbudowanie modelu statystycznego, na podstawie którego zostaną oszacowane prawdopodobne korzyści i koszty konkretnej fuzji lub przejęcia. Modele te opierają się oczywiście na subiektywnej ocenie ekspertów zatrudnianych przez urzędy antymonopolowe, tak więc mogą być przedmiotem sporów prawnych między nimi a chcącymi się połączyć przedsiębiorstwami.