1.4 Jak zorganizować gospodarkę: przegląd systemów gospodarczych

Przepisy prawa – zasady gry

Wolność gospodarcza i państwo jako regulator działalności gospodarczej nie wykluczają się. Rynki i przepisy prawa zawsze pozostawały ze sobą w ścisłym związku. Całkowicie wolny rynek w realnym świecie nie istnieje, a przepisy prawa zawsze określają „reguły gry” w gospodarce. Te kraje, które są przede wszystkim zorientowane na rynek, mają mniej regulacji – w idealnym wariancie tylko te, które pozwalają utrzymać równe szanse dla wszystkich podmiotów gospodarczych. Przepisy regulują wówczas kwestie takie, jak ochrona własności prywatnej przed kradzieżą, ochrona ludzi przed przemocą, egzekwowanie zawartych umów, zapobieganie oszustwom i sposób pobierania podatków. I odwrotnie, nawet gospodarki oparte niemal całkowicie na mechanizmie nakazowo-rozdzielczym zachowują szczątkowe rynki umożliwiające kupowanie i sprzedawanie wybranych produktów, zostawiając tym samym swoim obywatelom ograniczony wybór tego, co chcą za zarobione pieniądze nabyć. Niemniej rządy tych krajów oczywiście w dalszym ciągu ustalają zarówno wolumen produkcji, jak i ceny większości wytwarzanych towarów. W związku z tym w gospodarkach silnie regulowanych często występuje szara strefa (ang. underground economy), czyli czarne rynki, na których kupujący i sprzedający dokonują transakcji bez zgody i poza kontrolą państwa. Przykładem takiej szarej strefy był zakup walut poza systemem bankowym w Polsce przed 1989 r., który – jakkolwiek nielegalny – był jednocześnie niezwykle rozpowszechniony.

Ilustracja 1.8 Globalizacja Kontenerowce są jednym ze sposobów transportu towarów w gospodarce światowej. (Źródło: Raul Valdez/Flickr Creative Commons)

Nasilenie trendów globalizacyjnych

Dla ostatnich dziesięcioleci charakterystyczny był trend oznaczający nasilanie się globalizacji (ang. globalisation), czyli rozszerzających się kulturowych, politycznych i ekonomicznych powiązań między ludźmi na całym świecie. Jednym z mierników globalizacji jest rosnąca wielkość i wartość transgranicznych zakupów dóbr i usług oraz transferu aktywów – innymi słowy, międzynarodowy handel i przepływy kapitału finansowego.

Przyspieszająca globalizacja gospodarek jest napędzana wieloma czynnikami. Udoskonalenia w transporcie wodnym, których przykładem jest kontenerowiec na Ilustracji 1.8, oraz rozwijający się transport lotniczy obniżyły koszty przewozu towarów między krajami i kontynentami. Innowacje w informatyce i telekomunikacji sprawiły, że zarządzanie procesem produkcyjnym obejmującym fabryki położone w różnych krajach i na różnych kontynentach stało się łatwiejsze i tańsze. Wiele wartościowych dóbr utraciło swoją materialną formę lub może być dostarczane z pominięciem osobistego kontaktu sprzedawców i nabywców, np: oprogramowanie komputerowe, porady finansowe, planowanie podróży, muzyka, książki i filmy, projekty nowych budynków. Te i wiele innych produktów można coraz taniej przesyłać, wykorzystując sieci telekomunikacyjne i połączenia komputerowe. Wreszcie międzynarodowe umowy i traktaty obniżające cła i bariery pozataryfowe tworzą bodźce do wzrostu globalnej wymiany handlowej.

Tabela 1.2 przedstawia jedną z miar globalizacji. Zaprezentowano w niej odsetek krajowej produkcji, która została wyeksportowana, dla wybranej grupy krajów w latach 2015–2020, wg danych Banku Światowego. Eksport (ang. export) to miara wartości dóbr i usług, które produkuje się w kraju i sprzedaje za granicą. Import (ang. import) z kolei to wartość towarów, które zostały wytworzone za granicą, a następnie sprowadzone i sprzedane na terenie danego kraju. Natomiast produkt krajowy brutto (PKB) (ang.Gross Domestic Product (GDP)) mierzy wielkość całkowitej produkcji wytworzonej na określonym obszarze (najczęściej na terenie kraju) w jednostce czasu (najczęściej spotykane jest ujęcie roczne). Relacja wartości eksportu i PKB pokazuje, jaka część całkowitej produkcji gospodarczej danego państwa jest sprzedawana w innych krajach.

W ciągu ostatnich kilku dekad udział eksportu w PKB rósł w niemal wszystkich krajach. Warto jednak zwrócić uwagę, iż relacja eksportu do PKB jest zdecydowanie niższa w dużych krajach (takich jak USA) w porównaniu z małymi gospodarkami Belgii, Korei Południowej czy Kanady. Te ostatnie muszą po prostu prowadzić handel z innymi krajami, aby w pełni wykorzystać podział pracy, specjalizację i korzyści skali. W tym sensie globalizacja ma mniejszy wpływ na ogromną gospodarkę USA niż na większość innych krajów. Dodatkowo, rok 2020 oznaczał w większości krajów spadek relacji eksportu do PKB, co było oczywiście konsekwencją pandemii wywołanej przez koronawirusa.

Dane zawarte w Tabela 1.2 wskazują, że wiele krajów o średnich i niskich dochodach, takich jak Meksyk i Chiny, w ostatnich dekadach również doświadczyło gwałtownego nasilenia procesów globalizacyjnych. Gdyby astronauta na orbicie mógł założyć specjalne okulary, dzięki którym wszystkie transakcje gospodarcze na Ziemi byłyby dlań widoczne jako jaskrawe kolorowe linie, zobaczyłby planetę pokrytą siecią połączeń. .

Pomimo nasilenia trendów globalizacyjnych w ostatnich latach można było również dostrzec narastający sprzeciw wobec tego procesu i jego konsekwencji, wyrażany przez mieszkańców wielu krajów, zaniepokojonych utratą miejsc pracy, malejącym zakresem decyzji podejmowanych przez lokalne rządy i wzrostem nierówności dochodowych. Najważniejszymi znakami tego sprzeciwu były głosowanie w Wielkiej Brytanii w 2016 r. za wyjściem z Unii Europejskiej (tj. Brexit) oraz wybór Donalda J. Trumpa na prezydenta USA.

Po przeczytaniu tego rozdziału zapewne znacznie lepiej rozumiesz, czym zajmuje się ekonomia. Zanim jednak przejdziesz do dalszej lektury, koniecznie zapoznaj się z ważnym dodatkiem do tego rozdziału, Dodatkiem A Matematyka zastosowana w tym podręczniku. Jest on niezbędny do lepszego poznania sposobów wykorzystywania modeli w ekonomii.