1.3 Jak ekonomiści wykorzystują teorie i modele do zrozumienia problemów ekonomicznych

John Maynard Keynes (1883–1946), jeden z najwybitniejszych ekonomistów XX w., zwrócił uwagę, że ekonomia to nie tylko nauka, ale także sposób myślenia. Keynes (Ilustracja 1.5) napisał we wstępie do książki kolegi ekonomisty: „[Ekonomia] jest raczej metodą niż doktryną, aparatem usprawniającym działanie umysłu, techniką myślenia, która pomaga jej użytkownikowi wyciągać właściwe wnioski”. Innymi słowy, ekonomia uczy, jak myśleć, a nie – co myśleć.

Ekonomiści patrzą na świat z innej perspektywy niż antropolodzy, biolodzy, historycy czy specjaliści jakiejkolwiek innej dyscypliny naukowej. Analizują zagadnienia i problemy za pomocą teorii ekonomicznych, opierających się na konkretnych założeniach dotyczących ludzkiego zachowania, bywa, że różnych niż te, które mógłby zastosować antropolog lub psycholog. Teoria (ang. theory) to uproszczony obraz rzeczywistości. Celem teorii jest uchwycenie kluczowych zmiennych badanego zjawiska i ujawnienie charakteru zależności między tymi zmiennymi. Dobra teoria jest na tyle prosta, by można ją było zrozumieć, a jednocześnie wystarczająco złożona, aby uchwycić kluczowe cechy badanego obiektu lub zagadnienia.

Czasami ekonomiści używają terminu model (ang. model) zamiast teoria. Mówiąc ściśle, teoria jest bardziej abstrakcyjną formą, podczas gdy model jest empirycznym narzędziem umożliwiającym testowanie teorii. Zazwyczaj wykorzystujemy modele do testowania teorii, ale w tym podręczniku będziemy używać tych terminów zamiennie.

Na przykład architekt, który projektuje duży budynek biurowy, często wykonuje fizyczny model – makietę – aby pokazać, jak cała dzielnica miasta będzie wyglądała po wzniesieniu nowego biurowca. Firmy często budują modele swoich nowych wyrobów, które są uproszczoną i niedopracowaną wersją produktu końcowego, ale mogą posłużyć jako ilustracja tego, jak będzie on funkcjonował.

Przykładem prostego modelu, który jednak ilustruje skomplikowane zależności ekonomiczne, jest krzywa możliwości produkcyjnych, która została omówiona w kolejnym rozdziale niniejszego podręcznika. Zawiera ona niezbędny element upraszczający (wybór między dwoma produktami lub grupami produktów (edukacją i opieką zdrowotną) pozwala jednak na zilustrowanie i zrozumienie tak fundamentalnych zjawisk, jak koszt alternatywny, prawo malejących przychodów krańcowych czy przewaga komparatywna.

Ekonomiści dysponują całym zestawem mniej lub bardziej skomplikowanych teorii, tak jak stolarz posiada zestaw narzędzi umożliwiających mu pracę. Kiedy dostrzegają interesujący problem ekonomiczny, do jego przeanalizowania próbują użyć jednej z dostępnych teorii. Wybór jest rzecz jasna konsekwencją całego dorobku tej dyscypliny, zgromadzonego i opisanego w książkach i artykułach naukowych. Oczywiście, czasami nie da się dokonać analizy za pomocą teorii już istniejących i należy stworzyć nową. Wbrew pozorom nie dzieje się tak zbyt często. Problemy ekonomiczne, w których kontekście nie da się wykorzystać choćby elementów dotychczasowych teorii, pojawiają się dość rzadko. Jest to o tyle ważne, że niekiedy analiza prostych zależności liczbowych pozwala snuć najbardziej fantastyczne przypuszczenia dotyczące relacji między różnymi parametrami ekonomicznymi a nieekonomicznymi (np. występowanie plam na Słońcu i zmiany cen akacji na giełdzie).

Jeśli jednak te zależności (ekonomiści nazywają je korelacjami, czyli współwystępowaniem) nie są zakorzenione w spójnej teorii, najczęściej są odrzucane. Warto zapamiętać w tym kontekście jedno z najważniejszych prawideł dotyczących zależności ekonomicznych. Współwystępowanie dwóch zjawisk nie zawsze oznacza, że istnieje między nimi zależność przyczynowo-skutkowa. Istnienie takiej zależności musi zostać wykazane na podstawie spójnej teorii – istniejącej lub nowej.

Ekonomiści lubią ilustrować swoje teorie różnego rodzaju diagramami (wykresami i równaniami matematycznymi), co pozwala na łatwiejsze zaprezentowanie opisywanych przez te teorie zależności. (Nie martw się. W tym podręczniku będziemy używać głównie wykresów). Nie jest tak, że ekonomiści najpierw wymyślają rozwiązanie problemu, a dopiero potem rysują wykres. Wykresy są dla nich narzędziami pozwalającymi szukać odpowiedzi. Niektóre problemy ekonomiczne można rozwiązywać bez odwoływania się do modeli i skomplikowanych teorii. Jeśli jednak będziesz dalej studiować ekonomię, szybko napotkasz problemy i zagadnienia, których analiza będzie wymagała wykorzystania nie tylko sformalizowanych teorii, lecz także wykresu, diagramu lub zestawu równań. Najbardziej znanymi teoriami ekonomicznymi są prawdopodobnie te dotyczące zależności między ceną a wielkością zapotrzebowania (popyt) oraz ceną a wielkością produkowaną i sprzedawaną przez przedsiębiorstwa (podaż).