7.1 Popyt globalny w modelu keynesowskim

Czynniki determinujące konsumpcję

Konsumpcja to wydatki gospodarstw domowych na dobra i usługi, w tym na dobra trwałego użytku. Te ostatnie to przedmioty, które służą nam w średnim i długim okresie (w perspektywie lat lub nawet dekad), utrzymując pewną wartość. Będą to więc samochody, artykuły RTV AGD, meble, biżuteria, dzieła sztuki itd. Wszystkie inne dobra, takie jak artykuły spożywcze, po skonsumowaniu przestają istnieć. Z kolei usługi to towary, które nie mają materialnej postaci – porada lekarska, wizyta w kinie lub płatne konto w banku itp.

Keynes zidentyfikował trzy główne czynniki, które wpływają na poziom konsumpcji:

• Dochód rozporządzalny. Konsumpcja większości z nas jest określana przez dochód uzyskiwany z pracy oraz wynajmu lub sprzedaży innych czynników produkcji (kapitału, ziemi), nazywany również dochodem rozporządzalnym (ang. disposable income). Jest to więc dochód czynników produkcji po uwzględnieniu transferów (np. stypendium studenckiego, środków z programu „Rodzina 500 Plus” i innych zasiłków) i odliczeniu podatków.
• Oczekiwany przyszły dochód. Przewidywania konsumentów dotyczące przyszłości są ważne przy określaniu wielkości konsumpcji. Jeśli z optymizmem patrzą oni w przyszłość, chętniej wydają pieniądze, zwiększając tym samym popyt globalny. Natomiast doniesienia medialne wieszczące nadchodzącą recesję i kłopoty gospodarcze będą ich raczej skłaniać do ograniczenia konsumpcji.
• Majątek. Gdy majątek gospodarstw domowych rośnie, są one skłonne konsumować większą część swoich dochodów i oszczędzać mniej. Na przykład kiedy pod koniec lat 90. XX w. amerykańska giełda zanotowała silne wzrosty, stopa oszczędności w USA zmalała. Prawdopodobnie stało się tak dlatego, że ludzie, widząc, iż ich majątek utrzymywany w akcjach się zwiększył, łatwiej decydowali się na wydatkowanie większej części swego bieżącego dochodu. W jaki sposób ludzie wydają na konsumpcję więcej, niż zarabiają? Poprzez zaciąganie kredytów i pożyczek. Z drugiej strony, kiedy giełda w USA od marca 2008 r. do marca 2009 r. zanotowała spadek o blisko 40%, majątek gospodarstw domowych utrzymywany w papierach wartościowych gwałtownie się zmniejszył, co doprowadziło do wzrostu stopy oszczędności i spadku konsumpcji.

Zdaniem Keynesa istnieje także wiele innych, mniej istotnych czynników wpływających na to, jaką część rozporządzalnego dochodu gospodarstwa domowe konsumują, a jaką oszczędzają (wielkość oszczędności i konsumpcji). Jeśli preferencje gospodarstw domowych zmienią się tak, że zwiększą one swoją konsumpcję oraz zmniejszą oszczędności, krzywa popytu globalnego przesunie się w prawo.

Czynniki determinujące inwestycje

Wydatki na nowe dobra kapitałowe nazywamy wydatkami inwestycyjnymi (ang. investment expenditure). Inwestycje dzielą się na cztery kategorie: środki trwałe przedsiębiorstw (w tym oprogramowanie), obiekty niemieszkalne (np. fabryki, biura i centra handlowe), zmiany stanu zapasów oraz obiekty mieszkalne (domy jednorodzinne, kamienice itp.). Przedsiębiorstwa dokonują pierwszych trzech rodzajów inwestycji, a gospodarstwa domowe – ostatniego.

Keynesowskie podejście do inwestycji koncentruje się na kluczowej roli oczekiwań w kształtowaniu decyzji biznesowych. Kiedy przedsiębiorstwo decyduje się zakup środków trwałych, np. maszyn, całej linii produkcyjnej czy wręcz wybudowanie nowej fabryki, ale też dokonanie inwestycji w aktywa niematerialne, np. prowadzenie prac badawczo-rozwojowych lub szkolenia zwiększające kompetencje pracowników, bierze pod uwagę zarówno oczekiwane przyszłe korzyści z inwestycji (zyski), jak i jej spodziewane koszty (koszt alternatywny kapitału zaangażowanego w inwestycje mierzony stopą procentową).

• Oczekiwania dotyczące przyszłych zysków są najważniejszym czynnikiem wpływającym na skłonność do inwestycji. W sytuacji, w której w gospodarce panuje konsensus dotyczący przewidywanego przyspieszenia tempa wzrostu gospodarczego, przedsiębiorstwa spodziewają się zwiększonego popytu na swoje produkty. Lepsze nastroje producentów zachęcają ich do nowych inwestycji. Na przykład w drugiej połowie lat 90. XX w. poziom inwestycji w USA wzrósł z 18% PKB w 1994 r. do 21% PKB w roku 2000. Jednak gdy w 2001 r. rozpoczęła się recesja, w roku 2002 inwestycje w USA ponownie spadły, do poziomu 18% PKB.
• Wysokość stóp procentowych jest kolejnym ważnym czynnikiem wpływającym na rozmiary inwestycji przedsiębiorstw. Tak jak gospodarstwa domowe muszą zazwyczaj pożyczać pieniądze na zakup domów i mieszkań, tak firmy potrzebują finansowania, gdy dokonują dużych wydatków. Kosztem inwestycji jest stopa procentowa. Nawet jeśli przedsiębiorstwo posiada środki finansowe, stopa procentowa mierzy koszt alternatywny wykorzystywanego kapitału (przecież zamiast inwestować, można by wpłacić pieniądze do banku lub kupić za nie obligacje skarbowe i otrzymywać dochód w postaci odsetek). Niższe stopy procentowe stymulują wydatki inwestycyjne, a wyższe je ograniczają.

Oczekiwana rentowność inwestycji zależy od wielu czynników. Jeśli ceny energii maleją, energochłonne inwestycje (np. związane z produkcją nawozów sztucznych) przyniosą większe zyski. Jeśli państwo oferuje specjalne zachęty do inwestowania (np. ulgi podatkowe), inwestycje będą bardziej atrakcyjne. I odwrotnie, jeśli państwo zlikwiduje ulgi podatkowe lub podniesie podatki dla przedsiębiorstw, atrakcyjność inwestycji spadnie. Zdaniem Keynesa inwestycje firm są najbardziej zmiennym składnikiem popytu globalnego.

Czynniki determinujące poziom wydatków państwa na dobra i usługi

Trzecim składnikiem popytu globalnego są wydatki państwa na dobra i usługi (obejmujące zarówno wydatki rządu centralnego, jak i jednostek samorządu terytorialnego). Chociaż zarówno Stany Zjednoczone, jak i Polskę zwykle postrzegamy (i słusznie!) jako gospodarki rynkowe, państwo nadal odgrywa znaczącą rolę w tworzeniu ich popytu globalnego. Na zajęciach z mikroekonomii omawiane było zaangażowanie państwa w zakupy dóbr publicznych i finansowanych ze środków publicznych dóbr prywatnych, takich jak odpowiednio: obrona narodowa, bezpieczeństwo publiczne i infrastruktura transportowa (drogi i linie kolejowe), a także edukacja i opieka zdrowotna.

Zdaniem Keynesa państwo za pomocą polityki fiskalnej (budżetowej) może z ogromną siłą wpływać na popyt globalny. Z jednej strony zwiększanie wydatków państwa stymuluje popyt globalny, a zmniejszanie wydatków go obniża. Z drugiej zaś obniżanie lub podnoszenie stawek podatkowych (zwiększanie lub zmniejszanie transferów) wpływa na konsumpcję i inwestycje (pomyśl w tym kontekście o wpływie wypłaty tzw. trzynastej emerytury na konsumpcję w Polsce). Keynes doszedł do wniosku, że w skrajnych sytuacjach, takich jak głęboka recesja, tylko państwo ma siłę i środki, aby podtrzymać poziom popytu globalnego. Na przykład podczas recesji wywołanej pandemią w 2020 r. zarówno rząd federalny w USA, jak i rząd Polski przekazały bardzo poważne środki przedsiębiorstwom i gospodarstwom domowym (w ramach tzw. tarcz antykryzysowych), aby wesprzeć gospodarkę, gdy wiele przedsiębiorstw musiało wstrzymać działalność lub doświadczyło dużego spadku dochodów i musiało zwolnić pracowników.

Czynniki wpływające na eksport netto

Przypomnijmy, że eksport (ang. exports) o sprzedaż za granicę produktów wytworzonych w kraju, a import (ang. imports) to zakup produktów wytworzonych za granicą. Ponieważ popyt globalny definiujemy jako wielkość wydatków na dobra i usługi wyprodukowane w kraju, eksport zwiększa popyt globalny, zaś import należy od tego parametru odjąć.

Wahania eksportu i importu zależą przede wszystkim od dwóch grup czynników: zmian względnych stóp wzrostu gospodarczego oraz zmian względnych cen pomiędzy krajami prowadzącymi wymianę handlową. Sytuacja gospodarcza u partnerów handlowych silnie wpływa na wielkość eksportu danego kraju. Na przykład, jeśli główni importerzy polskich produktów, m.in. Niemcy, Czechy i pozostałe kraje UE, doświadczają recesji (tak jak to miało miejsce po roku 2008), eksport polskich produktów do tych państw najprawdopodobniej spadnie. Analogicznie poziom dochodu w danym kraju wpływa bezpośrednio na wielkość importu: wzrost dochodu powoduje wzrost importu, zaś spadek dochodu lub gwałtowne spowolnienie tempa wzrostu (co wystąpiło w Polsce w 2023 r.) będzie ograniczał wolumen importu.

Względne ceny towarów na rynkach międzynarodowych również wpływają na wartość eksportu i importu. Jeśli polskie towary są relatywnie tańsze niż produkty wytwarzane w innych państwach, np. w wyniku postępu technicznego powodującego wzrost wydajności pracy, polski eksport prawdopodobnie wzrośnie. Jeśli polskie towary staną się relatywnie droższe, np. z powodu wzrostu cen czynników wytwórczych (kosztów pracy) lub w wyniku niekorzystnej z punktu widzenia przedsiębiorstw zmiany kursu walutowego polskiego złotego (dokładniej – umocnienia kursu złotego w stosunku do dolara i/lub euro), eksport Polski najprawdopodobniej spadnie. Tabela 7.1 przedstawia listę czynników wpływających na cztery składniki popytu globalnego.