Cel dydaktyczny
Po przeczytaniu tego podrozdziału będziesz w stanie:
- Objaśnić kształt krzywej podaży globalnej oraz jej związek z poziomem faktycznego i potencjalnego PKB
- Zinterpretować kształt krzywej popytu globalnego w kontekście poziomu cen
- Zrozumieć sposób interakcji popytu globalnego i podaży globalnej w ramach modelu opisującego zachowanie tych dwóch zmiennych (modelu AD-AS)
- Określić i zinterpretować stan równowagi w modelu popytu globalnego i podaży globalnej
- Zrozumieć różnice pomiędzy krótkookresową i długookresową krzywą podaży globalnej
Aby zbudować użyteczny model makroekonomiczny, potrzebujemy listy zmiennych (czynników) determinujących rozmiary zagregowanego popytu i podaży globalnej w gospodarce oraz opisu mechanizmu, za pomocą którego globalny popyt i zagregowana podaż oddziałują na siebie na poziomie makroekonomicznym. Do tego celu wykorzystujemy model popytu globalnego i podaży globalnej, nazywany także modelem zagregowanego popytu i zagregowanej podaży lub po prostu od angielskich określeń obu parametrów modelem AD-AS (ang. aggregate demand/aggregate supply). Niniejszy podrozdział przedstawia sposób, w jaki ekonomiści wyobrażają sobie podaż globalną, popyt globalny i mechanizm ustalania równowagi pomiędzy tymi parametrami. W kolejnych podrozdziałach omówione zostaną czynniki, które mogą wpłynąć na zmianę wartości obu parametrów, a tym samym przesunięcie wykresów podaży i popytu globalnego.
Krzywa podaży globalnej i poziom potencjalnego PKB
Przedsiębiorstwa podejmują decyzje o wielkości produkcji na podstawie oczekiwanych zysków. Zysk zaś zależy między innymi od ceny sprzedawanego produktu oraz kosztu zakupu czynników wytwórczych, takich jak praca, kapitał i surowce wykorzystywane do produkcji (różnicy pomiędzy utargiem i kosztem). Podaż globalna (podaż zagregowana, AS) (ang. aggregate supply (AS)) przedstawia łączny wolumen produkcji i sprzedaży dóbr i usług w danej gospodarce (tj. poziom realnego PKB). Krzywa podaży globalnej (krzywa AS) (aggregate supply (AS) curve) ilustruje łączną wielkość produkcji, jaką przedsiębiorstwa będą wytwarzać i sprzedawać przy każdym poziomie cen w gospodarce.
Ilustracja 6.3. W dalszej części podrozdziału omówimy kolejno poszczególne elementy wykresu: wartości odłożone na osi poziomej i pionowej, samą krzywą podaży globalnej oraz pionową linię wyznaczającą poziom potencjalnego PKB.
Na osi poziomej powyższego wykresu odłożona jest wartość realnego PKB, czyli poziom produktu globalnego skorygowany o inflację. Natomiast oś pionowa przedstawia poziom cen, który najlepiej interpretować jako wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych (CPI) lub deflator PKB, które przedstawiliśmy w Rozdziale 4 Inflacja. Należy pamiętać, że poziom cen różni się od stopy inflacji. W naszym przypadku poziom cen jest wskaźnikiem średniej ceny dóbr i usług nabywanych w gospodarce (ważonej ich udziałem np. w konsumpcji), podczas gdy stopa inflacji to procentowa zmiana wartości tego wskaźnika (poziomu cen) w czasie.
Wraz ze wzrostem poziomu cen rośnie również realny PKB. Dlaczego? Na osi pionowej odłożone zostały ceny dóbr finalnych, a nie ceny dóbr pośrednich stanowiących nakłady w procesie produkcji. Zatem krzywa AS opisuje sposób, w jaki producenci reagują na wyższe ceny dóbr finalnych, w sytuacji gdy ceny nakładów, takich jak praca i energia, nie zmieniają się. Jeśli przedsiębiorstwa w całej gospodarce zauważą, że ceny produkowanych i sprzedawanych wyrobów rosną, ale koszty ich produkcji nie ulegają zmianie, wówczas pokusa wyższych zysków skłoni firmy do zwiększenia produkcji. Innymi słowy, krzywa podaży globalnej pokazuje, w jaki sposób producenci (jako grupa) reagują na wzrost popytu globalnego.
Nachylenie krzywej AS na wykresie ulega zmianie: początkowo jest ona płaska, a wraz ze wzrostem wartości realnego PKB (przesuwając się w prawo) staje się bardziej stroma i w końcu prawie pionowa. Dzieje się tak dlatego, że przy stosunkowo niskim poziomie realnego PKB wolumen produkcji w gospodarce jest znacznie niższy od poziomu potencjalnego PKB (ang. potential GDP), który jest określany jako wartość produkcji możliwa do wytworzenia przy pełnym wykorzystaniu istniejących czynników wytwórczych (pracy, kapitału rzeczowego i technologii) oraz określonym otoczeniu prawnym i instytucjonalnym. Warto dodać, że poziom potencjalnego PKB oznacza pełne wykorzystanie czynnika produkcji „praca”, a więc brak bezrobocia przymusowego. Przy stosunkowo niskich wolumenach produkcji (odległych od poziomu potencjalnego) bezrobocie przymusowe jest wysokie, a wiele fabryk działa w niepełnym wymiarze czasu lub jest zamkniętych. W takiej sytuacji stosunkowo niewielki wzrost cen produktów sprzedawanych przez przedsiębiorstwa – przy założeniu stałych cen czynników wytwórczych – może spowodować znaczny wzrost podaży globalnej, ponieważ rezerwa siły roboczej poszukującej pracy i niewykorzystany kapitał rzeczowy umożliwiają stosunkowo łatwe i szybkie zwiększenie produkcji.
Jednak wraz ze wzrostem wartości realnego PKB coraz więcej przedsiębiorstw i całych gałęzi gospodarki zaczyna osiągać maksymalny możliwy do osiągnięcia wolumen produkcji. Dzieje się tak dlatego, że w niektórych branżach wszyscy pracownicy wykwalifikowani mogą już mieć pracę, a fabryki będą funkcjonować przy pełnym wykorzystaniu maszyn, urządzeń i linii produkcyjnych. W środkowej części wykresu podaży globalnej wyższe ceny nadal zachęcają przedsiębiorstwa do zwiększania produkcji, ale – jak pokazuje coraz bardziej stromy kształt krzywej AS – wzrost realnego PKB w odpowiedzi na dany wzrost cen nie będzie już tak imponujący jak poprzednio. (Przeczytaj poniższą ramkę „Poznaj szczegóły”, aby się dowiedzieć, dlaczego krzywa AS może przeciąć linię wyznaczającą poziom potencjalnego PKB).
Poznaj szczegóły
Dlaczego krzywa AS przecina linię wyznaczającą poziom potencjalnego PKB?
Ekonomiści zazwyczaj wykreślają krzywą podaży globalnej tak, by przecinała linię wyznaczającą poziom potencjalnego PKB. Ten kształt może wydawać się dziwny: jak gospodarka może produkować więcej, niż wynosi jej potencjał, tj. PKB przy pełnym wykorzystaniu czynników wytwórczych (w tym przy pełnym zatrudnieniu)? Ekonomiczna intuicja podpowiada jednak, że gdy ceny produktów są wystarczająco wysokie, przedsiębiorstwa zrobią wszystko, aby zwiększyć produkcję. Pracownicy będą wykorzystywać nadgodziny, pracować na trzecią zmianę i w czasie weekendów, co oznacza, że maszyny działają 24 godziny na dobę przez 7 dni w tygodniu. Taki sposób intensywnego wykorzystywania czynników produkcji wykracza poza standardy pełnego zatrudnienia zasobów pracy i kapitału rzeczowego i nie jest możliwy do utrzymania w długim okresie. W związku z tym wolumen produkcji wypracowany przez gospodarkę może przekroczyć poziom potencjalny, ale tylko w krótkim okresie.
Przy relatywnie bardzo wysokim poziomie realnego PKB (na prawym krańcu swojego wykresu) krzywa podaży globalnej staje się niemal pionowa. Przy takim wolumenie produkcji wyższe ceny nie przekładają się na znaczący wzrost PKB. Nawet jeśli przedsiębiorstwa chciałyby zwiększyć produkcję, nakłady pracy i kapitału w gospodarce są w pełni wykorzystane. Pionowa linia na wykresie wskazuje, że poziom potencjalnego PKB w naszej hipotetycznej gospodarce występuje przy produkcji o wartości 9500 mld zł. Kiedy faktyczny PKB jest równy potencjalnemu, maszyny i fabryki pracują na pełnych obrotach (przy pełnym wykorzystaniu swojego standardowego potencjału), a stopa bezrobocia jest stosunkowo niska, na poziomie naturalnej stopy bezrobocia. Z tego powodu potencjalny PKB jest również nazywany PKB przy pełnym zatrudnieniu (ang. full-employment GDP).
Krzywa popytu globalnego
Popyt globalny (popyt zagregowany, AD) (ang. aggregate demand (AD)) ilustruje poziom wydatków na krajowe dobra i usługi. (Mówiąc precyzyjniej, AD ekonomiści nazywają całkowitymi planowanymi wydatkami. Wyjaśnimy to dokładniej w Załączniku B (Dodatek B Model dochodowo-wydatkowy). Na razie popyt globalny traktuj po prostu jako całkowite wydatki). Popyt globalny składa się z czterech składników: konsumpcji, inwestycji, wydatków państwa na dobra i usługi oraz eksportu netto (eksportu pomniejszonego o import). Popyt globalny zależy od wielu czynników. Jednym z nich jest poziom cen – pamiętaj tylko, że poziom cen jest wyrażony w postaci wskaźnika, np. deflatora PKB, mierzącego przeciętną cenę wszystkich kupowanych dóbr i usług. Krzywa popytu globalnego (krzywa AD) (ang. aggregate demand (AD) curve) ilustruje całkowite wydatki na dobra i usługi wytworzone na terenie danego kraju przy każdym poziomie cen.
Ilustracja 6.4 Podobnie jak w przypadku krzywej podaży globalnej na osi poziomej odłożony jest realny PKB, a na osi pionowej – poziom cen. Krzywa AD ma nachylenie ujemne, ponieważ zapotrzebowanie na dobra i usługi maleje wraz ze wzrostem cen. Dokładny kształt krzywej popytu globalnego zależy od tego, jak zmiany cen wpływają na poszczególne składniki popytu globalnego: konsumpcję (C), inwestycje (I), wydatki państwa na dobra i usługi (G) oraz eksport (X) pomniejszony o import (Z): C + I + G + X − Z.
Ceny wpływają na poszczególne składowe popytu globalnego: konsumpcję, inwestycje, wydatki państwa i eksport netto poprzez trzy różne kanały transmisyjne. Pierwszym z nich jest efekt majątkowy. Polega on na tym, że wraz ze wzrostem cen siła nabywcza oszczędności zgromadzonych na rachunkach bankowych i w postaci innych aktywów finansowych maleje, gdyż jest zjadana przez inflację. Aby to lepiej zrozumieć, wyobraź sobie, że twoje oszczędności nie są wyrażone w jednostkach pieniężnych – złotych lub dolarach – tylko w bochenkach chleba, które możesz za te oszczędności nabyć. Im wyższa inflacja, tym liczba bochenków chleba zakupionych dzięki zaoszczędzonym przez ciebie środkom pieniężnym jest mniejsza. Ekonomiści uważają ponadto, że poziom konsumpcji jest skorelowany dodatnio (rośnie wraz) z wielkością majątku (pomyśl, kto wydaje na konsumpcję więcej – osoby zamożne, posiadające własną nieruchomość, jeden lub dwa samochody i działkę pod miastem, czy ktoś, kto ma tylko rower i mieszka w mieszkaniu wynajmowanym wspólnie ze znajomymi). A ponieważ wzrost cen zmniejsza wartość majątku, to realna wartość wydatków konsumpcyjnych będzie spadać wraz ze wzrostem poziomu cen.
Z kolei efekt stopy procentowej polega na tym, że wraz ze wzrostem cen koszt zakupu danego koszyka dóbr będzie większy, wskutek czego zwiększy się również popyt na pieniądz i zapotrzebowanie na kredyty. Spowoduje to – ceteris paribus, czyli przy stałej podaży pieniądza – wzrost stóp procentowych. Wyższe stopy procentowe zmniejszą wolumen pożyczek dla przedsiębiorstw na cele inwestycyjne oraz dla gospodarstw domowych na zakup dóbr trwałego użytku (np. domów i samochodów). Skutkiem będzie spadek wartości inwestycji i konsumpcji.
Wreszcie efekt cen w handlu zagranicznym oznacza, że jeśli ceny np. w Polsce wzrosną, a w innych krajach się nie zmienią, to dobra produkowane w Polsce będą relatywnie droższe niż gdzie indziej. A zatem polski eksport stanie się relatywnie droższy i jego wolumen spadnie. Z kolei import do Polski będzie względnie tańszy, więc jego wolumen wzrośnie. Tym samym wyższy poziom cen w kraju w stosunku do zagranicy zmniejszy eksport netto.
Ekonomiści formułują liczne zastrzeżenia dotyczące wszystkich trzech kanałów transmisji poziomu cen na wielkość popytu globalnego. Częściowo z uwagi na to, że ich wpływ na konsumpcję, inwestycje czy eksport netto nie wydaje się bardzo duży. Z tego względu krzywa popytu globalnego na Ilustracji 6.4 ma silne ujemne nachylenie (jest bardzo stroma). Taki kształt krzywej AD wskazuje, że wyższe ceny zmniejszają popyt globalny w niewielkim stopniu, biorąc pod uwagę działanie opisanych wyżej efektów.
Przeczytaj poniższą Ramkę Interpretacja modelu AD-AS, aby zapoznać się z interpretacją modelu AD-AS. W podanym przykładzie podaż globalna, popyt globalny i poziom cen odnoszą się do fikcyjnej gospodarki Xurbii (załóżmy, że walutą tego kraju jest złoty).
Krok po kroku
Interpretacja modelu AD-AS
Tabela 6.1 pokazuje dane na temat podaży globalnej, popytu globalnego i poziomu cen w Xurbii. Co możesz powiedzieć o stanie gospodarki tego hipotetycznego kraju na podstawie informacji zawartych w Tabeli 6.1? Czy Xurbia notuje wysokie bezrobocie, czy też raczej grozi jej presja inflacyjna?
| Poziom cen | Popyt globalny | Podaż globalna |
|---|---|---|
| 110 | 700 | 600 |
| 120 | 690 | 640 |
| 130 | 680 | 680 |
| 140 | 670 | 720 |
| 150 | 660 | 740 |
| 160 | 650 | 760 |
| 170 | 640 | 770 |
Aby znaleźć równowagę, warto na początku wykreślić krzywe AD i AS na podstawie danych zawartych w tabeli.
Krok 1. Narysuj układ współrzędnych. Na osi poziomej (odciętych) odznacz realny PKB, a na osi pionowej (rzędnych) – poziom cen.
Krok 2. Na wykresie narysuj krzywą popytu globalnego (krzywą AD).
Krok 3. Naszkicuj następnie krzywą podaży globalnej (krzywą AS).
Krok 4. Przeanalizuj poniższy wykres, żeby lepiej zrozumieć kroki 1-3.
Krok 5. Znajdź punkt przecięcia krzywych AD i AS. Jest to stan równowagi z poziomem cen wynoszącym 130 i realnym PKB równym 680 zł.
Krok 6. Zaznacz punkt równowagi na wykresie. Łatwo zauważyć, że równowaga znajduje się dość daleko od poziomów produkcji, dla których krzywa AS staje się prawie pionowa (lub przynajmniej dość stroma), co ma miejsce przy wolumenie wyższym od 750 zł. Oznacza to, że faktyczny PKB jest daleki od potencjalnego. Bezrobocie będzie więc stosunkowo wysokie. Na relatywnie płaskim fragmencie wykresu krzywej AS, gdzie położony jest punkt równowagi, zmiany cen nie będą stanowić większego problemu dla gospodarki Xurbii, ponieważ prawdopodobnie będą one niewielkie.
Krok 7. Zastanów się, jaka jest interpretacja stromego fragmentu krzywej AS. Gdy wykres krzywej AS jest stromy, produkcja osiągnęła poziom równy lub zbliżony do potencjalnego.
Krok 8. Wyciągnij wnioski z podanych informacji:
- Jeśli punkt równowagi znajduje się na płaskiej części krzywej AS, wolumen produkcji odbiega znacznie in minus od poziomu potencjalnego. W gospodarce występuje bezrobocie, ale poziom cen jest stabilny.
- Jeśli punkt równowagi znajduje się na stromej części krzywej AS, wolumen produkcji jest bliski lub równy potencjalnemu PKB. W gospodarce pojawia się inflacja, ale stopa bezrobocia jest niska lub występuje pełne zatrudnienie.
Równowaga w modelu AD-AS
Punkt przecięcia krzywych popytu globalnego i podaży globalnej wyznacza wielkość realnego PKB i poziom cen w stanie równowagi makroekonomicznej. Przy stosunkowo niskich cenach przedsiębiorstwa mają niewielką motywację do zwiększania wolumenu produkcji, chociaż konsumenci byliby skłonni do zakupu większej ilości dóbr i usług. Wraz ze wzrostem cen podaż globalna rośnie, a globalny popyt maleje, aż do osiągnięcia punktu równowagi.
Ilustracja 6.6 przedstawia naszkicowane na jednym wykresie krzywą podaży globalnej z Ilustracji 6.3 oraz krzywą popytu globalnego z Ilustracji 6.4. Równowaga występuje w punkcie E przy poziomie cen równym 90 i produkcji o wartości 8800 mld zł.
Czasami interpretacja wniosków wypływających z modelu popytu globalnego i podaży globalnej może być mylona z podejściem wykorzystywanym do analizy mikroekonomicznego modelu rynku konkretnego produktu (dobra, usługi, pracy lub kapitału), z jego popytem i podażą. Przeczytaj poniższą ramkę „Poznaj szczegóły”, aby zrozumieć, czy krzywe AD i AS reprezentują ujęcie makro-, czy mikroekonomiczne.
Poznaj szczegóły
Czy krzywe AD i AS reprezentują ujęcie makro-, czy mikroekonomiczne?
Model popytu globalnego i podaży globalnej wykazuje pewne podobieństwo do modeli popytu i podaży na pojedynczych rynkach dóbr, usług, pracy i kapitału w mikroekonomii, ale należy pamiętać, że istnieją między nimi zasadnicze różnice.
Na przykład wartości odłożone na obu osiach układu współrzędnych mają odmienną interpretację na wykresach ilustrujących ujęcie makro- i mikroekonomiczne. W mikroekonomii oś pionowa przedstawia cenę (stawkę płacy albo koszt wynajmu jednostki kapitału) pojedynczego dobra lub usługi. Cena ta musi być porównywalna z cenami innych produktów (np. cena pizzy w stosunku do ceny kurczaka). Z kolei oś pionowa modelu AD-AS ukazuje przeciętny poziom cen w gospodarce mierzony wskaźnikiem cen towarów i usług konsumpcyjnych (CPI) lub deflatorem PKB, uwzględniającym ceny bardzo wielu dóbr i usług produkowanych w gospodarce. Wyrażony w taki sposób poziom cen nie jest porównywalny z żadnymi innymi cenami, ponieważ przedstawia średnią cenę wszystkich lub niemal wszystkich produktów będących przedmiotem obrotu. Oś pozioma wykresu ilustrującego mikroekonomiczny rynek przedstawia ilość określonego dobra lub usługi. Natomiast oś pozioma w modelu AD-AS reprezentuje PKB, który jest sumą wszystkich finalnych dóbr i usług wyprodukowanych w gospodarce, a nie ilością towarów oferowanych na pojedynczym rynku.
Dodatkowo czynniki determinujące kształt mikroekonomicznych krzywych popytu i podaży różnią się od czynników wpływających na kształt krzywych w modelu AD-AS. Mikroekonomiczna krzywa popytu na dane dobro lub usługę ma nachylenie ujemne głównie z powodu istnienia dóbr substytucyjnych, natomiast ujemne nachylenie krzywej popytu globalnego wynika z istnienia efektu majątkowego, efektu stopy procentowej i efektu cen w handlu zagranicznym. Krzywe podaży i popytu na poszczególnych rynkach mogą mieć różne nachylenia w zależności od rodzaju dobra oraz stopnia reakcji popytu i podaży na zmiany jego ceny. Natomiast wygląd krzywych AD i AS w zasadzie niemal zawsze jest taki sam (z zastrzeżeniem, że krzywa AS może mieć różne nachylenie w krótkim i długim okresie, co zostanie omówione w kolejnych rozdziałach).
Krótko mówiąc, to, że wykres z modelem AD-AS zawiera dwie przecinające się linie, nie oznacza, iż jego interpretacja jest taka sama jak każdego innego prezentującego dwie krzywe, które się przecinają. Modele przedstawiające popyt i podaż w ujęciu mikro- i makroekonomicznym są oparte na odmiennych teoriach, reprezentując dwa różne segmenty wiedzy składającej się na dorobek nauk ekonomicznych.
Krótko- i długookresowe krzywe podaży globalnej (SAS i LAS)
W ramce „Poznaj szczegóły” zatytułowanej „Dlaczego krzywa AS przecina linię wyznaczającą poziom potencjalnego PKB?” wprowadziliśmy rozróżnienie pomiędzy krótkookresowymi zmianami podaży globalnej, które można zilustrować przesuwaniem się wzdłuż wykresu krzywej AS, a długookresowym poziomem zagregowanej podaży, reprezentowanym przez pionową linię wyznaczającą wartość potencjalnego PKB (która oczywiście również może się przesuwać w prawo lub w lewo, wraz ze zmianami potencjału danej gospodarki, np. wzrostem liczby ludności w wyniku migracji). W krótkim okresie jeśli popyt jest zbyt niski (lub zbyt wysoki), przedsiębiorstwa mogą wytwarzać mniej (lub więcej), niż wynosi produkcja potencjalna. Jednak w długim okresie firmy nie mogą w trwały sposób przekroczyć poziomu produkcji potencjalnej (jak długo bylibyśmy w stanie pracować w każdy weekend i na trzecią zmianę, o ile nie uzasadniałyby tego absolutnie ekstraordynaryjne okoliczności, np. konflikt zbrojny?). Właśnie z tego powodu krzywą AS o dodatnim nachyleniu możemy traktować jako krótkookresową krzywą podaży globalnej (SAS) (ang. short run aggregate supply (SAS) curve). Z kolei pionową linię wyznaczającą poziom potencjalnego PKB możemy traktować jako długookresową krzywą podaży globalnej (LAS) (ang. long run aggregate supply (LAS) curve).