5.4 Tożsamość krajowych oszczędności i inwestycji

Czynniki determinujące salda bilansu handlowego i rachunku obrotów bieżących

Koncepcja tożsamości krajowych oszczędności i inwestycji (ang. national saving and investment identity) jest użytecznym narzędziem umożliwiającym identyfikację czynników determinujących salda rachunku obrotów bieżących i bilansu handlowego. Na krajowym rynku finansowym ilość kapitału dostarczanego w każdym momencie (podaż) musi być równa ilości kapitału niezbędnego do sfinansowania inwestycji (popyt). Przeczytaj Ramkę Co składa się na podaż i popyt na rynku finansowym?, aby poznać składniki krajowych oszczędności.

Biorąc pod uwagę niemal chroniczny deficyt sektora publicznego, najważniejszymi źródłami podaży kapitału finansowego w polskiej gospodarce pozostają zatem oszczędności gospodarstw domowych i przedsiębiorstw, określane zazwyczaj symbolem S (ang. savings), oraz napływ kapitału finansowego od podmiotów zagranicznych, który – jak już wiemy – jest równy deficytowi handlowemu (Z – X), czyli importowi (Z) pomniejszonemu o eksport (X). Natomiast głównym źródłem popytu na kapitał finansowy w polskiej gospodarce są inwestycje sektora prywatnego – I (ang. investment), a także potrzeby pożyczkowe sektora publicznego, które są równe deficytowi sektora finansów publicznych pojawiającemu się w sytuacji, gdy wydatki publiczne – G (ang. government) są wyższe niż pobierane podatki – T (ang. taxes). Pamiętając o tym, że podaż i popyt na rynku finansowym muszą być sobie równe, możemy wyrazić tożsamość krajowych oszczędności i inwestycji za pomocą następującego równania:

Powyższe równanie jest zawsze prawdziwe (dlatego właśnie mówimy o tożsamości krajowych oszczędności i inwestycji), ponieważ w skali całej gospodarki ilość dostarczanego kapitału finansowego zawsze musi być równa wielkości zapotrzebowania na ten kapitał.

Niektóre elementy tego równania mogą się jednak przemieszczać pomiędzy jego prawą i lewą stroną (mogą tworzyć zarówno podaż, jak i popyt na kapitał). W Polsce po 1992 r. mamy do czynienia z permanentnym deficytem w sektorze finansów publicznych, co oznacza, że państwo wydaje więcej, niż pobiera w formie podatków i parapodatków (opłat, składek itd.), a więc musi pożyczać fundusze. W takim przypadku wyrażenie (G − T) jest mniejsze od zera. Aby sfinansować swoje wydatki, państwo zgłasza popyt na kapitał finansowy po lewej stronie równania (czyli jest pożyczkobiorcą). Jeśli jednak w sektorze finansów publicznych pojawiłaby się nadwyżka (czy to jest w ogóle możliwe w Polsce?), czyli podatki byłyby wyższe niż wydatki państwa, to nadwyżka ta, opisana nierównością (T − G > 0), pojawiłaby się po oszczędnościowej (lewej) stronie analizowanego równania.

Podobnie jeśli gospodarka narodowa wykazuje nadwyżkę handlową (czyli różnica pomiędzy eksportem − X i importem − Z jest większa od zera), będzie się to wiązało z odpływem kapitału finansowego do innych krajów. Nadwyżka handlowa oznacza, że występuje nadwyżka krajowego kapitału finansowego i można go inwestować za granicą.

Fundamentalne założenie, że w konkretnej gospodarce ilość kapitału finansowego, na który jest zgłoszone zapotrzebowanie, jest równa całkowitej ilości dostarczonego kapitału, musi zawsze pozostać prawdziwe. Oszczędności krajowe zawsze będą pojawiać się jako część podaży kapitału finansowego, a inwestycje krajowe zawsze będą częścią popytu na kapitał finansowy. Jednak wydatki państwa i elementy bilansu handlowego występujące w równaniu mogą tworzyć zarówno stronę popytową, jak i podażową równania tożsamościowego. Działalność państwa i relacje ekonomiczne z krajami trzecimi mogą być zatem zarówno elementem podaży, jak i popytu na kapitał, w zależności od tego, czy bilans sektora finansów publicznych i bilans handlowy (a w szerszym kontekście bilans rachunku obrotów bieżących) wykazują nadwyżkę, czy deficyt.

W jaki sposób krajowe oszczędności i inwestycje określają bilans handlowy

Jednym z wniosków płynących z równania tożsamości krajowych oszczędności i inwestycji jest to, że poziom oszczędności i inwestycji w danym kraju określa saldo bilansu handlowego. Aby zrozumieć tę zależność, przekształćmy nasze równanie w taki sposób, aby bilans handlowy znalazł się po jego lewej stronie. Rozważmy najpierw sytuację deficytu handlowego, a następnie nadwyżki.

W przypadku deficytu bilansu handlowego równość krajowych oszczędności i inwestycji można zapisać w następujący sposób:

Jeśli lewa strona równania jest większa od zera, czyli import (Z) przewyższa eksport (X), również prawa strona równania musi być od zera większa. W takim przypadku inwestycje krajowe muszą być wyższe niż suma prywatnych i publicznych oszczędności krajowych. Nadwyżka inwestycji nad oszczędnościami jest sfinansowana napływem kapitału z zagranicy. Ostatecznie ten dodatkowy kapitał finansowy na inwestycje musi skądś pochodzić, a w kraju go nie ma.

Przeanalizujmy teraz nadwyżkę handlową z punktu widzenia krajowych oszczędności i inwestycji:

W tym przypadku lewa strona równania ponownie jest większa od zera (ale tym razem to eksport – X przewyższa import – Z), więc strona prawa, w której od sumy prywatnych i publicznych oszczędności krajowych odejmujemy inwestycje, również musi być od zera większa. Nadwyżka krajowych oszczędności nad inwestycjami zostanie wydatkowana za granicą.

Ten ścisły związek krajowych oszczędności i inwestycji z saldem bilansu handlowego (powtórzmy, w szerszym kontekście również z saldem rachunku obrotów bieżących) wyjaśnia, dlaczego ekonomiści postrzegają bilans handlowy jako jedną z najważniejszych zmiennych ekonomicznych. Tożsamość krajowych oszczędności i inwestycji pokazuje, że wyniki osiągane przez niektóre sektory gospodarki, takie jak przemysł motoryzacyjny czy lekki, nie determinują w istocie bilansu handlowego. Co więcej, również to, czy krajowe przepisy i regulacje handlowe zachęcają do wolnego handlu, czy raczej protekcjonizmu, nie przesądza o stanie salda bilansu handlowego. Ten zależy wyłącznie od relacji pomiędzy krajowymi oszczędnościami i inwestycjami (zajrzyj do Rozdziału 16 Globalizacja i protekcjonizm).

Analiza zmienności bilansu handlowego przy założeniu ceteris paribus

Równość krajowych oszczędności i inwestycji określa także sposób analizy wpływu poszczególnych czynników wpływających na wysokość deficytu w bilansie handlowym. Rozpocznijmy od formuły równania, w której oszczędności i inwestycje krajowe znajdują się po jego lewej stronie, a deficyt handlowy po prawej:

Rozważmy teraz po kolei wpływ, jaki na wysokość deficytu bilansu handlowego mają czynniki znajdujące się po lewej stronie równania, przyjmując założenie ceteris paribus, czyli przy stałym poziomie wszystkich pozostałych elementów równania tożsamości krajowych oszczędności i inwestycji.

Na początek załóżmy, że poziom inwestycji krajowych w danym kraju rośnie, podczas gdy wolumen oszczędności prywatnych i publicznych pozostaje niezmieniony. W pierwszym wierszu Tabeli 5.6 podany jest efekt takiej zmiany. Ponieważ równość krajowych oszczędności i inwestycji musi być zachowana – w końcu jest to tożsamość, która z definicji musi być prawdziwa – wzrost inwestycji krajowych będzie oznaczał większy deficyt handlowy. Taka sytuacja miała miejsce w gospodarce USA pod koniec ostatniej dekady XX w. Ze względu na gwałtowny wzrost liczby nowych technologii teleinformatycznych inwestycje przedsiębiorstw poważnie wzrosły. Jednocześnie doszło do nieznacznego wzrostu oszczędności sektora publicznego i spadku oszczędności prywatnych, ale zmiany te niemal całkowicie się zrównoważyły. W rezultacie kapitał niezbędny do sfinansowania inwestycji sektora przedsiębiorstw musiał napłynąć z zagranicy, co było jedną z przyczyn bardzo wysokich deficytów handlowych Stanów Zjednoczonych na przełomie XX i XXI w. Oczywiście w przeciwnym przypadku – czyli w sytuacji, w której inwestycje uległyby zmniejszeniu – deficyt w bilansie handlowym zmniejszyłby swoje rozmiary.

W drugim scenariuszu załóżmy, że rośnie poziom oszczędności krajowych, podczas gdy wolumen inwestycji krajowych i oszczędności sektora publicznego pozostaje niezmieniony. W takim przypadku deficyt handlowy się zmniejszy, bowiem wraz ze wzrostem krajowych oszczędności maleje zapotrzebowanie na zagraniczny kapitał, który miałby sfinansować inwestycje. Mechanizm ten jest podstawą formułowanych na forum publicznym w USA – kontrowersyjnych skądinąd – propozycji zwiększenia oszczędności gospodarstw domowych, co pozwoliłoby ograniczyć deficyt handlowy tego kraju. Ponownie: sytuacja odwrotna, czyli spadek prywatnych oszczędności krajowych, doprowadzi do wzrostu deficytu, wówczas bowiem popyt na kapitał zagraniczny, który mógłby sfinansować inwestycje, będzie rósł.

W trzecim scenariuszu wyobraźmy sobie, że deficyt sektora finansów publicznych gwałtownie wzrósł (co jest tożsame ze spadkiem oszczędności publicznych), podczas gdy inwestycje krajowe i oszczędności prywatne pozostały niezmienione. Taka sekwencja zdarzeń miała miejsce w gospodarce USA w połowie lat 80. ub. wieku. Deficyt budżetu federalnego w wyniku reform podatkowych wprowadzonych przez administrację R. Reagana wzrósł z 79 mld dol. w 1981 r. do 221 mld dol. w 1986 r., co oznaczało wzrost zapotrzebowania na kapitał finansowy o 142 mld dol. Dodatnie saldo na rachunku obrotów bieżących w kwocie 5 mld dol. zamieniło się w tym samym okresie w deficyt na poziomie 147 mld dol. Gwałtowne zmniejszenie oszczędności sektora publicznego przy stałym poziomie inwestycji i oszczędności prywatnych wymusiło napływ kapitału z zagranicy, który doprowadził do zamiany niewielkiej nadwyżki na rachunku obrotów bieżących USA w pokaźnych rozmiarów deficyt. Gdyby doszło do sytuacji odwrotnej, czyli oszczędności sektora publicznego ceteris paribus by wzrosły, przyniosłoby to rzecz jasna zmniejszenie deficytu handlowego.

Następna Ramka Rozwiązywanie problemów w oparciu o tożsamość oszczędności i inwestycji poprowadzi cię przez scenariusz, w którym prywatne oszczędności krajowe muszą wzrosnąć o określoną kwotę, aby zmniejszyć rozmiary deficytu w bilansie handlowym.

Krótkookresowe zmiany w cyklu koniunkturalnym i bilansie handlowym

W krótkim okresie to, czy gospodarka znajduje się w recesji, czy w okresie ożywienia, może determinować ewentualny brak równowagi w bilansie handlowym. Recesja zazwyczaj powoduje zmniejszenie deficytu lub zwiększenie nadwyżki, zaś szybki wzrost gospodarczy zwykle zwiększa deficyt lub zmniejsza nadwyżkę.

Spójrz na Ilustrację 5.3. Można zauważyć, że deficyt na rachunku obrotów bieżących Stanów Zjednoczonych w latach 2006–2009 zmniejszył się prawie o połowę. Jednym z głównych czynników wywołujących tę zmianę był fakt, że podczas recesji, która w największym stopniu dotknęła amerykańską gospodarkę, popyt na towary importowane do USA spadł znacznie bardziej niż zapotrzebowanie na towary amerykańskie zgłaszane przez globalną gospodarkę.

I odwrotnie: w połowie pierwszej dekady XX w., kiedy deficyt na rachunku obrotów bieżących Stanów Zjednoczonych gwałtownie się powiększył, stało się tak dzięki wysokiej dynamice wzrostu amerykańskiej gospodarki. Wraz z powiększającym się wolumenem produkcji i dochodu rosło również zapotrzebowanie amerykańskich podmiotów na dobra i usługi, w tym również na towary importowane. A zatem wzrost deficytu lub zmniejszenie nadwyżki w bilansie handlowym i bilansie na rachunku obrotów bieżących jest zwykle konsekwencją szybkiego tempa wzrostu gospodarki, podczas gdy nadwyżka handlowa (lub spadek deficytu) towarzyszą okresom spowolnienia dynamiki wzrostu gospodarczego lub recesji.

Niezależnie od tego, czy deficyt handlowy spada, czy rośnie w czasie ekspansji lub spowolnienia, jego powiększenie oznacza – z konieczności – wzrost wartości netto strumienia zagranicznego kapitału finansowego. Równanie tożsamości krajowych oszczędności i inwestycji wskazuje, że gospodarka danego kraju może wchłonąć ten napływ na kilka różnych sposobów. Na przykład malejące oszczędności prywatne mógłby zrekompensować dodatkowy napływ kapitału finansowego z zagranicy, pozostawiając inwestycje krajowe i oszczędności sektora publicznego bez zmian. Alternatywnie napływ zagranicznego kapitału finansowego mógłby spowodować wzrost wolumenu inwestycji krajowych, pozostawiając oszczędności prywatne i publiczne bez zmian. Jeszcze innym wariantem jest wzrost deficytu sektora finansów publicznych, który umożliwiłby wchłonięcie napływu zagranicznego kapitału finansowego, pozostawiając krajowe oszczędności prywatne i inwestycje na dotychczasowym poziomie. Tożsamość krajowych oszczędności i inwestycji nie określa, który z tych scenariuszy zostanie ostatecznie zrealizowany (może być również tak, że wszystkie te zmiany wystąpią jednocześnie), niemniej co najmniej jedno ze zdefiniowanych wyżej zdarzeń na pewno się pojawi.