5.3 Bilans handlowy i przepływy kapitału

Gospodarka dwuosobowa: Robinson Crusoe i Piętaszek

Aby zrozumieć, jak ekonomiści postrzegają deficyty i nadwyżki bilansu handlowego oraz rachunku obrotów bieżących, rozważmy prosty model gospodarki oparty na historii Robinsona Crusoe. Crusoe, jeśli jeszcze pamiętacie klasyczną powieść Daniela Defoe opublikowaną po raz pierwszy w 1719 r., był żeglarzem, który trafił na bezludną wyspę jako rozbitek, jedyny ocalały z morskiej katastrofy. Po pewnym okresie samotnego życia uratował on przed śmiercią rdzennego mieszkańca tej części świata, któremu nadał imię Piętaszek. Pomyśl w związku z tym o bilansie handlowym w tej niezwykle prostej, dwuosobowej gospodarce stworzonej przez Robinsona i Piętaszka.

Robinson i Piętaszek wymieniają się dobrami i usługami, czyli działają w ramach gospodarki barterowej. Być może Robinson łowi ryby i część z nich oddaje Piętaszkowi w zamian za zbierane przez niego orzechy kokosowe, albo też Piętaszek wymienia utkany przez siebie kapelusz z liści na pomoc Robinsona w noszeniu wody. Ponieważ nikt nie zmusza ani Robinsona, ani Piętaszka do zawierania takich transakcji, obaj muszą czuć, że otrzymują satysfakcjonującą ilość dóbr lub usług w zamian za to, co sami oferują na wymianę. W rezultacie „eksport” każdego z nich jest zawsze równy „importowi”, więc handel między Robinsonem a Piętaszkiem jest zrównoważony. Żaden z nich nie doświadcza deficytu handlowego, w związku z czym żaden nie notuje również nadwyżki handlowej.

Jednak pewnego dnia Robinson zwraca się do Piętaszka z propozycją. Otóż chce on nawodnić swój ogród, co wymaga poświęcenia kilku tygodni na wykopanie odpowiednich rowów irygacyjnych. Będzie to oznaczało, że nie wystarczy mu czasu ani sił na pozyskiwanie pożywienia – łowienie ryb i zbieranie kokosów. Prosi więc Piętaszka, aby ten w okresie prac zaopatrywał go w określoną ilość ryb i kokosów (powiedzmy, trzy ryby i pięć kokosów dziennie), a po ich zakończeniu obiecuje spłacić Piętaszka dodatkowymi warzywami i owocami z uprawy w swoim nawodnionym ogrodzie. Jeśli Piętaszek zaakceptuje tę ofertę, w ich gospodarce pojawi się „nierównowaga handlowa”. Przez kilka miesięcy Piętaszek będzie notował nadwyżkę handlową, przekaże (wyeksportuje) bowiem Robinsonowi więcej dóbr, niż od niego pozyska (zaimportuje). Mówiąc dokładniej, Piętaszek odda Robinsonowi swoje ryby i kokosy i przynajmniej na razie nie otrzyma nic w zamian. Z drugiej strony Robinson będzie miał „deficyt handlowy”, ponieważ otrzyma od Piętaszka konkretne dobra, nie oferując nic w zamian. Możemy zatem napisać, że Piętaszek będzie codziennie pożyczał Robinsonowi trzy ryby i pięć kokosów, za co ten drugi odda mu z czasem określoną ilość warzyw i owoców (spłaci pożyczkę).

Ten prosty model funkcjonowania gospodarki pozwala zrozumieć kilka istotnych ekonomicznych kwestii. Po pierwsze, możemy dzięki niemu wyjaśnić, co tak naprawdę oznaczają kategorie nadwyżki i deficytu handlowego w sensie ekonomicznym. Analizując sytuację Robinsona i Piętaszka, łatwo dostrzec, że pytanie o to, czy lepiej mieć nadwyżkę handlową, czy deficyt, samo w sobie nie ma sensu. Podobnie bowiem jak w przypadku każdej niewymuszonej transakcji rynkowej (również takiej, którą zaklasyfikujemy jako część handlu zagranicznego) zgoda na wymianę oznacza, że obie strony odnoszą w jej wyniku pewne korzyści. Z biegiem czasu, jeśli nawadniany ogród Robinsona faktycznie przyniesie większe plony, zarówno on sam, jak i Piętaszek skorzystają na zawartym porozumieniu.

Po drugie, opowieść o naszej mikrogospodarce zwraca uwagę na to, co w historii współpracy tworzących ją ludzi może pójść źle. Propozycja złożona przez Robinsona niesie ze sobą element ryzyka dla Piętaszka, który udziela mu pożyczki w postaci ryb i kokosów, a jego zadowolenie z zawartej umowy uzależnione będzie od tego, czy Robinson spłaci tę pożyczkę zgodnie z planem, w całości i na czas. Może się przecież zdarzyć i tak, że Robinsonowi nie będzie się chciało ciężko pracować i ostatecznie nic nie zbuduje. A nawet jeśli system irygacyjny powstanie, może się okazać, że jego wpływ na produktywność (ilość plonów) ogrodu został mocno przeszacowany. Po zakończeniu prac Robinson może również uznać, że z różnych względów przekaże Piętaszkowi znacznie mniej warzyw i owoców, niż początkowo uzgodnili. Piętaszek w momencie zawierania umowy nie jest w stanie przewidzieć, jaki będzie ostateczny scenariusz zdarzeń. Może jedynie ufać Robinsonowi, że ten wywiąże się z umowy i wszystko pójdzie zgodnie z planem. Jeśli jednak tak się nie stanie, wymusi to kolejną rundę negocjacji. Fakt, że spłata nie nastąpiła zgodnie z ustalonymi warunkami, prawdopodobnie wpłynie na stosunek Piętaszka do tych rozmów. Jeśli Robinson naprawdę ciężko pracował, ale nie jest w stanie zaoferować Piętaszkowi uzgodnionej ilości warzyw i owoców, ponieważ przeszacował korzyści z systemu nawadniającego, Piętaszek do propozycji zmniejszenia opłat może podejść ze zrozumieniem. Jeśli jednak Robinson po prostu się lenił i dlatego niczego nie zbudował, Piętaszek może być słusznie poirytowany i domagać się wywiązania z umowy w jej pierwotnym kształcie.

Po trzecie wreszcie, na przykładzie umowy pomiędzy Robinsonem i Piętaszkiem można łatwo dostrzec ścisły związek pomiędzy deficytem handlowym a koniecznością zaciągania pożyczek międzynarodowych oraz między nadwyżką handlową a udzielaniem takich pożyczek. Wielkość nadwyżki handlowej Piętaszka (trzy ryby i pięć kokosów dziennie) jest dokładnie równa pożyczce udzielonej Robinsonowi albo też – analizując sytuację z punktu widzenia tego drugiego – rozmiar deficytu Robinsona jest równy zaciągniętemu przez niego zobowiązaniu (pożyczce). Dla ekonomistów wartość nadwyżki handlowej jest równa kapitałowi wypływającemu poza granice kraju, zaś wartość deficytu pokrywa się w pełni z wartością kapitału napływającego do danego kraju z zagranicy. Kwestię tę omówimy dokładniej w dalszej części podręcznika.

Prosty model gospodarki składającej się z Robinsona i Piętaszka jest również dobrą okazją do wstępnej analizy zjawiska przewagi komparatywnej (ang. comparative advantage), które będzie przedmiotem dokładniejszych rozważań w Rozdziale 15 Teoria handlu międzynarodowego. Poniższa Ramka Rozmiary przewag komparatywnych pozwoli ci oszacować rozmiary przewag komparatywnych w handlu pszenicą i suknem pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią w XIX w.

Saldo na rachunku obrotów bieżących jako element bilansu płatniczego

Związek między różnymi miarami określającymi saldo wymiany ekonomicznej z zagranicą a międzynarodowymi przepływami kapitału finansowego jest tak ścisły, że ekonomiści w oparciu o wartość sprzedawanych i kupowanych dóbr, usług i czynników produkcji tworzą bilans płatniczy. Każda kategoria, która wchodzi w skład salda na rachunku bieżącym, wiąże się bowiem pośrednio lub bezpośrednio z odpowiednim przepływem finansowym pomiędzy danym krajem a resztą gospodarki światowej.

Ilustracja 5.3 przedstawia przepływ dóbr i usług oraz odpowiadających im płatności pomiędzy konkretnym krajem – niech to będzie Polska – a resztą świata. Analizując wykres z góry na dół, pierwsza linia oznacza polski eksport (towary przepływają z Polski poza jej granice), podczas gdy druga linia pokazuje płatności za te towary przepływające do Polski od podmiotów zagranicznych, które kupiły określone dobra i usługi. Trzeci wiersz opisuje import (dobra i usługi płyną z zagranicy do Polski), zaś czwarty – płatności, które uiszczają polskie podmioty przedsiębiorstwom zagranicznym. Wartość kupowanych i sprzedawanych w ramach handlu zagranicznego dóbr i usług, a co za tym idzie również płatności za te produkty, ujęte są na rachunku obrotów bieżących.

Cztery linie wykreślone w dolnej części Ilustracji 5.3 pokazują przepływy kapitału (traktujemy je jako inwestycje – bezpośrednie i portfelowe), dochodów osiągniętych dzięki tym inwestycjom oraz dodatkowo pracy wykonywanej przez Polaków poza granicami. Odpowiednio piąta linia reprezentuje inwestycje dokonane przez polskie podmioty za granicą (zakup przedsiębiorstw, wybudowanie nowej fabryki lub po prostu nabycie akcji i obligacji). Szósta linia z kolei to dochód uzyskany dzięki tym inwestycjom (wypłaty odsetek od obligacji, dywidenda związana z posiadaniem akcji lub zysk przedsiębiorstw) i wykonywanej za granicą pracy, który płynie z zagranicy do Polski. Podobnie jest w siódmym wierszu, który obrazuje inwestycje dokonywane przez podmioty z zagranicy w Polsce. W wierszu ósmym natomiast znajdują się dochody z tych zagranicznych inwestycji (i pracy) w Polsce, które wypływają z kraju i trafiają za granicę. Dochód z tytułu własności za granicą (linie szósta i ósma) znajdujemy na rachunku bieżącym, podczas gdy przepływy kapitału w postaci inwestycji zagranicznych (linie piąta i siódma) ujęte są na rachunku finansowym. Schemat pomija transfery jednostronne, które oczywiście również wiążą się z przepływem środków finansowych i które ujmuje bilans obrotów bieżących.

Ilustracja 5.3 Przepływ dóbr, czynników produkcji, dochodów czynników produkcji i kapitału Każdy element salda na rachunku obrotów bieżących wiąże się z przepływem płatności finansowych między analizowanym krajem i zagranicą. W górnej części wykresu ujęte są przepływy dóbr i usług w ramach handlu zagranicznego oraz płatności za nie.

Deficyt na rachunku obrotów bieżących oznacza, że kraj jest kredytobiorcą netto z zagranicy. I odwrotnie, dodatnie saldo na rachunku bieżącym oznacza, że kraj jest pożyczkodawcą netto dla reszty świata. Podobnie jak w modelu gospodarki Robinsona i Piętaszka można sformułować wniosek, że nadwyżka handlowa oznacza odpływ kapitału finansowego, ponieważ krajowe podmioty (inwestorzy) lokują swoje środki za granicą, podczas gdy deficyt na rachunku obrotów bieżących jest dokładnie równy wartości kapitału napływającego do danego kraju z zagranicy.

Należy przy tym pamiętać, że międzynarodowe przepływy kapitałowe nie odnoszą się wyłącznie do długu publicznego zaciągniętego za granicą, choć oczywiście dług zaciągnięty przez sektor finansów publicznych jest częścią tego strumienia. Międzynarodowe przepływy kapitału finansowego odnoszą się do wszystkich sposobów, w jakie prywatni inwestorzy z jednego kraju mogą inwestować środki w innym kraju – kupując nieruchomości, firmy i instrumenty finansowe takie jak akcje i obligacje.