15.3 Handel wewnątrzgałęziowy między podobnymi gospodarkami

Wzrost skali handlu wewnątrzgałęziowego pomiędzy gospodarkami na podobnym poziomie rozwoju

Teoria przewag komparatywnych mówi, że handel międzynarodowy powinien odbywać się pomiędzy gospodarkami, w których występują duże różnice w kosztach alternatywnych produkcji różnych dóbr. Tymczasem aż połowa całego światowego handlu obejmuje przepływy towarów pomiędzy dość podobnymi gospodarkami o relatywnie wysokim dochodzie, tj. Stanami Zjednoczonymi, Kanadą, Unią Europejską, Japonią, Meksykiem i Chinami (patrz Tabela 15.13). Polska, która również klasyfikowana jest w tej samej grupie (zgodnie z danymi GUS za rok 2021) aż 86,4% wartości sprzedawanych za granicę dóbr i usług eksportuje do krajów rozwiniętych (w tym 75,1% do gospodarek UE), zaś importuje z krajów rozwiniętych 62,7% wartości kupowanych dóbr i usług (z krajów UE 54,1%). Największym partnerem handlowym Polski pozostają Niemcy. Eksport do tego kraju w 2021 r. osiągnął wartość blisko 83 mld euro, zaś wartość polskiego importu z Niemiec wyniosła 60,6 mld euro.

(https://stat.gov.pl/files/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5466/2/14/1/obroty_towarowe_handlu_zagranicznego_ogolem_i_wedlug_krajow_w_2021_r..pdf.)

Co więcej, koncepcja przewagi komparatywnej sugeruje, że każda gospodarka powinna w pewnym stopniu specjalizować się w produkcji określonych produktów, a następnie wymieniać te produkty na inne. Jednak duża część handlu zagranicznego to wymiana wewnątrzgałęziowa (ang. intra-industry trade), czyli handel towarami w ramach tej samej gałęzi pomiędzy różnymi krajami. Na przykład Stany Zjednoczone samochody produkują i eksportują, a jednocześnie importują. Tabela 15.14 przedstawia niektóre z największych kategorii eksportu i importu USA. We wszystkich tych kategoriach Stany Zjednoczone są zarówno znaczącym eksporterem, jak i importerem towarów. Według Bureau of Economic Analysis w 2014 r. USA wyeksportowały samochody o wartości 146 mld dol., a sprowadziły z zagranicy auta o wartości 327 mld dol. Około 60% handlu USA i 60% handlu europejskiego to wymiana wewnątrzgałęziowa.

Dlaczego podobne gospodarki o wysokich dochodach angażują się w handel wewnątrzgałęziowy? Jakie mogą być korzyści ekonomiczne z posiadania pracowników o dość podobnych umiejętnościach, wytwarzających samochody, komputery, maszyny i inne produkty, które są następnie wysyłane przez ocean z i do Stanów Zjednoczonych, Unii Europejskiej i Japonii? Istnieją dwa powody: (1) podział pracy, który prowadzi do uczenia się, innowacji i osiągania unikalnych umiejętności; oraz (2) korzyści skali.

Korzyści ze specjalizacji i uczenia się

Rozważmy kategorię „maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy”, w ramach której gospodarka USA wykazuje wysoki poziom handlu wewnątrzgałęziowego. Istnieją różne rodzaje maszyn, a więc Stany Zjednoczone mogą eksportować maszyny do produkcji drewna, ale importować maszyny do obróbki fotograficznej. Podstawowy powód, dla którego kraj taki jak Stany Zjednoczone, Japonia czy Niemcy produkuje taki, a nie inny rodzaj maszyn, zwykle nie jest związany z amerykańskimi, niemieckimi lub japońskimi firmami i ich pracownikami, którzy ogólnie posiadają wyższy lub niższy poziom umiejętności. Po prostu, pracując nad bardzo specyficznymi i konkretnymi produktami, firmy w niektórych krajach rozwijają unikatowe umiejętności.

Specjalizację w gospodarce światowej można zdefiniować niezwykle wąsko. W rzeczywistości w ostatnich latach obserwujemy trend w handlu międzynarodowym, który ekonomiści nazywają podziałem łańcucha tworzenia wartości (ang. splitting up the value chain). Łańcuch tworzenia wartości (ang. value chain) opisuje poszczególne etapy produkcji dobra. Jak wskazano na początku rozdziału, produkcja iPhone’a obejmuje zaprojektowanie telefonu w Stanach Zjednoczonych, dostarczenie podzespołów z Korei, montaż urządzenia w Chinach oraz reklamę i marketing w Stanach Zjednoczonych. W dużej mierze dzięki postępom poczynionym w technologii komunikacyjnej, wymianie informacji i transporcie łatwiej jest podzielić proces produkcyjny na etapy. Zamiast wytwarzania gotowego produktu od etapu surowców, takich jak stal, masy plastyczne czy guma, w jednej dużej fabryce, różne firmy działające w różnych miejscach, a nawet w różnych krajach, mogą podzielić pomiędzy siebie kolejne etapy procesu produkcyjnego. Ponieważ firmy dzielą pomiędzy siebie różne etapy łańcucha tworzenia wartości, handel międzynarodowy nie zawsze obejmuje gotowe produkty, takie jak samochody czy lodówki, które przemieszczają się pomiędzy poszczególnymi krajami. Często wiąże się on z wysyłką podzespołów lub części składających się na finalny produkt, takich jak, powiedzmy, deski rozdzielcze samochodów lub półki, które znajdują się w lodówkach, z jednej fabryki funkcjonującej w ramach międzynarodowego koncernu w kraju „A” do będącego własnością tego samego koncernu innego zakładu produkcyjnego w kraju „B”. Handel wewnątrzgałęziowy pomiędzy podobnymi państwami przynosi korzyści ekonomiczne, ponieważ pozwala pracownikom i firmom uczyć się i wprowadzać innowacje w zakresie określonych produktów – i często skupia się na bardzo wąsko definiowanych etapach łańcucha tworzenia wartości.

Korzyści skali, konkurencja, różnicowanie produktów

Drugim ważnym powodem, dla którego handel wewnątrzgałęziowy między podobnymi krajami przynosi korzyści ekonomiczne, są korzyści skali. Pojęcie korzyści skali (lub inaczej mówiąc, rosnących przychodów ze skali produkcji), które wprowadziliśmy w podrozdziale https://openstax.org/books/mikroekonomia-podstawy/pages/6-wprowadzenie-do-rozdzialu, oznacza, że wraz ze wzrostem wolumenu produkcji przeciętne koszty produkcji spadają – przynajmniej do pewnego momentu. Ilustracja 15.5 przedstawia korzyści skali dla zakładu produkującego tostery. Oś pozioma wykresu pokazuje wielkość produkcji danej firmy lub danego zakładu produkcyjnego. Oś pionowa – przeciętny koszt produkcji jednego tostera. Zakład produkcyjny S produkuje niewiele (30 jednostek) i osiąga przeciętny koszt produkcji jednego tostera równy 30 dol. Zakład M produkuje 50 tosterów i osiąga średni koszt produkcji tostera równy 20 dol. Zakład L produkuje 150 sztuk przy przeciętnym koszcie produkcji wynoszącym zaledwie 10 dol. Chociaż zakład V może wyprodukować 200 sztuk produktu, nadal uzyskuje taki sam koszt przeciętny jak zakład L.

W tym przykładzie mały lub średni zakład, taki jak S lub M, nie będzie w stanie konkurować na rynku z producentem dużym lub bardzo dużym, takim jak L lub V, ponieważ firma, która zarządza zakładami L lub V, będzie w stanie produkować i sprzedawać swoje tostery po niższej cenie. W tym przykładzie korzyści skali działają do rozmiarów produkcji charakterystycznych dla zakładu L (150 sztuk), ale pomiędzy wolumenem produkcji fabryk L i V wzrost rozmiarów produkcji tosterów nie przekłada się na dalszy spadek przeciętnego kosztu produkcji.

Ilustracja 15.5 Korzyści skali Zakład produkcyjny S ma przeciętny koszt produkcji równy 30 dol. na toster. Zakład M wytwarza tostery po koszcie 20 dol. na sztukę. Zakład L ma przeciętny koszt produkcji jedynie 10 dol. na toster. Zakład V nadal produkuje po koszcie 10 dol. na toster. Tak więc zakład M może wytwarzać tostery taniej niż zakład S ze względu na korzyści skali (rosnące przychody ze skali produkcji), a zakłady L lub V mogą wytwarzać taniej niż S lub M ze względu na korzyści skali. Jednak korzyści skali wyczerpują się przy poziomie produkcji równym 150. Zakład V, mimo że jest większy, nie może produkować tosterów taniej niż zakład L.

Koncepcja korzyści skali staje się szczególnie istotna w przypadku handlu międzynarodowego, gdy umożliwia jednemu lub dwóm dużym producentom zaopatrywanie całego kraju. Na przykład jedna duża fabryka samochodów mogłaby, korzystając z rosnących przychodów ze skali produkcji, zaspokoić cały popyt na nowe auta w gospodarkach o rozmiarach Belgii, Polski lub nawet Wielkiej Brytanii. Jeśli jednak w danym kraju znajduje się tylko jedna lub dwie duże fabryki produkujące samochody, a nie występuje handel międzynarodowy, konsumenci w tym kraju mają stosunkowo niewielki wybór między rodzajami aut (pomijając kolor lakieru i inne nieistotne opcje). Pomiędzy różnymi producentami samochodów będzie występować niewielka lub żadna konkurencja, a to prosta droga do obniżania jakości i wzrostu cen.

Handel międzynarodowy stanowi sposób na połączenie niższych przeciętnych kosztów produkcji, które wynikają z korzyści skali, przy jednoczesnej silniejszej konkurencji, która prowadzi do niższych cen i większej różnorodności produktów dla konsumentów. Duże fabryki samochodów w różnych krajach mogą wytwarzać i sprzedawać swoje wyroby na całym świecie. Gdyby General Motors, Ford i Chrysler byli jedynymi graczami na amerykańskim rynku samochodowym, poziom konkurencji i wybór konsumentów byłyby znacznie mniejsze niż wtedy, gdy producenci z USA muszą stawić czoło konkurencji ze strony Toyoty, Hondy, Suzuki, Fiata, Mitsubishi, Nissana, Volkswagena, Hyundaia, BMW, Mercedesa i innych. Większa konkurencja niesie ze sobą innowacyjność i szybką reakcję na to, czego chcą konsumenci. Amerykańscy producenci samochodów wytwarzają teraz znacznie lepsze auta niż kilkadziesiąt lat temu, a główną przyczyną tego stanu rzeczy jest presja konkurencyjna, zwłaszcza ze strony firm z Azji Wschodniej i Europy.

Dynamiczna przewaga komparatywna

Źródła korzyści płynących z handlu wewnątrzgałęziowego pomiędzy podobnymi gospodarkami – a mianowicie uczenie się wynikające z korzyści skali, wysokiego stopnia specjalizacji i podziału łańcucha wartości – nie są sprzeczne z wcześniejszą teorią przewagi komparatywnej. Po prostu poszerzają tę koncepcję.

W handlu wewnątrzgałęziowym klimat czy geografia nie określają poziomu produktywności pracowników. Nie determinuje go nawet ogólny poziom wykształcenia czy umiejętności. Przesądza o tym sposób, w jaki firmy angażują się w proces uczenia się coraz wydajniejszych sposobów produkcji specjalistycznych wyrobów, w tym korzystania z rosnących przychodów ze skali produkcji. W tej wizji przewaga komparatywna może być dynamiczna, to znaczy ewoluować i zmieniać się w czasie, gdy ktoś rozwija nowe umiejętności i gdy producenci dzielą łańcuch tworzenia wartości w nowy sposób. Ten tok myślenia sugeruje również, że kraje nie uzyskują żadnej przewagi komparatywnej na zawsze i muszą być elastyczne w reagowaniu na zmiany zachodzące w światowych procesach gospodarczych.