14.5 Obawy dotyczące pogorszenia konkurencyjności międzynarodowej

Międzynarodowy handel towarami i usługami

Istnieje długa lista obaw związanych z handlem zagranicznym: strach przed utratą miejsc pracy w krajowych przedsiębiorstwach, których produkcja będzie substytuowana przez import, zagrożenia dla środowiska, nieuczciwe praktyki na rynku pracy narażonym na konkurencję krajów z niższymi osłonami socjalnymi i wiele innych. Argumenty te omawiamy dość obszernie w Rozdziale 11 Bilans płatniczy i kursy walutowe.

Spośród wszystkich argumentów uzasadniających ewentualne ograniczenia w handlu zagranicznym największe kontrowersje wśród ekonomistów budzi ten dotyczący ochrony gałęzi przemysłu na wczesnym etapie rozwoju (Rozdział 16 Globalizacja i protekcjonizm omawia ten problem bardziej szczegółowo). W przeszłości niektóre kraje wprowadzały z pewnymi sukcesami takie osłony (w postaci ceł lub innych barier), ale znacznie częściej protekcjonistyczna ochrona dotyczy nie tyle gałęzi przemysłu, które dopiero rozwijają się w danym kraju i jeszcze nie osiągnęły silnej pozycji, ile ugruntowanych na krajowym rynku branż dysponujących znaczną siłą polityczną, które nie są w stanie sprostać konkurencji zagranicznej, w związku z czym ponoszą straty i zwalniają pracowników. Jeśli rząd zamierza faworyzować pewne gałęzie przemysłu, które pozostają na wczesnym etapie rozwoju (przynajmniej w danym kraju), musi to zrobić w taki sposób, aby z góry było wiadomo, kiedy skończy się ten swoisty „okres ochronny”, który przygotuje je na przyszłe samodzielne funkcjonowanie w ramach konkurencji rynkowej. Sytuacja, w której seria niekończących się dotacji rządowych i ochrona przed międzynarodową konkurencją w zasadzie nigdy się nie kończy, jest zdecydowanie szkodliwa.

Międzynarodowe przepływy kapitału

Przypomnij sobie twierdzenie z Rozdziału 1 Wstęp do makroekonomii, że deficyt bilansu handlowego występuje wtedy, gdy import danego kraju przewyższa jego eksport. Aby doszło do deficytu handlowego, kraje trzecie muszą zapewnić pożyczki lub zrealizować inwestycje w kraju notującym ujemne saldo bilansu handlowego, na co są gotowe, ponieważ ostatecznie oczekują spłaty pożyczonych środków. Być może pamiętasz również, że nadwyżka w bilansie handlowym pojawia się wtedy, gdy eksport danego kraju przewyższa jego import. Aby zatem deficyt handlowy zamienił się w nadwyżkę handlową, eksport danego kraju musi wzrosnąć lub jego import spaść. Czasami dzieje się tak, gdy waluta traci na wartości. Na przykład gdyby Stany Zjednoczone miały deficyt handlowy, a dolar stracił na wartości, import stałby się droższy. To z kolei przyniosłoby korzyści zagranicznym podmiotom, które wcześniej udzieliły USA pożyczek lub zrealizowały w tym kraju inwestycje.

Oczekiwany wzorzec nierównowagi handlowej w gospodarce światowej polegał na tym, że gospodarki o wysokich dochodach będą generować nadwyżki handlowe, co oznacza, że doświadczą odpływu netto kapitału zagranicznego, podczas gdy gospodarki o niskich i średnich dochodach będą miały deficyty handlowe, co oznacza, że odczują napływ netto kapitału zagranicznego.

Ten międzynarodowy model inwestowania może być korzystny dla wszystkich stron. Inwestorzy w krajach o wysokich dochodach odnoszą korzyści, ponieważ mogą uzyskiwać wysoki zwrot ze swoich inwestycji, a także dlatego, że mogą je dywersyfikować, dzięki czemu są mniej narażeni na pogorszenie koniunktury we własnej gospodarce. Kraje o niskich dochodach z kolei, które doświadczają napływu kapitału, prawdopodobnie mają potencjał do szybkiego nadrabiania zaległości w rozwoju gospodarczym i mogą wykorzystać napływ międzynarodowego kapitału finansowego, aby pobudzić swoje inwestycje w kapitał rzeczowy i ludzki. Ponadto napływ kapitału finansowego często wiąże się z transferem umiejętności, wiedzy technologicznej i szkoleniami.

Jednak w ciągu ostatnich kilku dekad ten optymistyczny scenariusz napotkał dwa ograniczenia. Pierwszym z nich były bardzo wysokie deficyty handlowe lub deficyty na rachunku obrotów bieżących w gospodarce USA (zob. Rozdział 11 Bilans płatniczy i kursy walutowe). Zamiast zapewniać inwestycje finansowe netto za granicą, gospodarka USA zasysała oszczędności z całego świata. Według Sebastiana Edwardsa, pracującego w ramach National Bureau of Economic Research, te znaczne deficyty handlowe w USA mogą być niemożliwe do utrzymania w długim okresie. Podczas gdy deficyty handlowe same w sobie nie są złe, kluczowe pytanie brzmi, czy amerykańskie władze zdecydują się na ich zmniejszanie stopniowo, czy też gwałtownie. W scenariuszu ich stopniowej redukcji eksport z USA może rosnąć szybciej niż import na przestrzeni wielu lat, wspomagany przez deprecjację dolara amerykańskiego. Niezamierzoną konsekwencją spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego w okresie po wybuchu globalnego kryzysu finansowego był spadek deficytu obrotów bieżących USA z 6% przed recesją do 3% w ostatnim okresie.

Inną możliwością byłaby strategia gwałtownego zmniejszenia deficytu bilansu handlowego USA przez rząd federalny. Oto jeden z możliwych scenariuszy: jeśli zagraniczni inwestorzy będą mniej skłonni do utrzymywania aktywów w dolarach amerykańskich, kurs dolara może się osłabić. Gdy spekulanci zauważą ten proces, mogą być skłonni wyprzedawać swoje aktywa dolarowe, co jeszcze bardziej osłabi amerykańską walutę.

Słabszy dolar stymulowałby zagregowany popyt, czyniąc eksport tańszym, a import droższym. Oznaczałoby to jednocześnie wyższe ceny importowanych środków produkcji w całej gospodarce, przesuwając krótkookresową krzywą zagregowanej podaży w lewo. Skutkiem mógłby być gwałtowny wzrost inflacji, a gdyby Bank Rezerwy Federalnej prowadził restrykcyjną politykę pieniężną w celu jej obniżenia, mogłoby to również doprowadzić do recesji. Czasami można odnieść wrażenie, że gospodarka USA, ze swoimi ogromnymi rozmiarami, była i jest niewrażliwa na tego rodzaju nacisk ze strony rynków międzynarodowych. Oczywiście trudno jest nią wstrząsnąć, jednak nie jest wykluczone, że nawet gospodarka USA o wartości 17 bln dol. uległaby tego typu międzynarodowej presji.

Drugie ograniczenie dotyczy sposobu, w jaki mniejsze gospodarki światowe powinny radzić sobie z możliwością nagłego napływu i odpływu zagranicznego kapitału finansowego. Być może najbardziej jaskrawy przykład potencjalnie destrukcyjnej siły międzynarodowych ruchów kapitałowych wystąpił w przypadku „azjatyckich tygrysów” w latach 1997–1998. Dzięki wysokiej dynamice wzrostu w ciągu poprzednich kilkudziesięciu lat gospodarki te cieszyły się dużym zainteresowaniem inwestorów zagranicznych. Jednak w połowie lat 90. inwestycje zagraniczne w tych krajach zaczęły rosnąć w niemal szaleńczym tempie. Wiele środków zostało przekazanych za pośrednictwem banków, które zapożyczały się w dolarach amerykańskich i udzielały pożyczek w walucie lokalnej. Wolumen kredytów bankowych zwiększał się w tempie min. 20% rocznie. Ten napływ kapitału zagranicznego spowodował, że inwestycje w tych gospodarkach przekroczyły poziom oszczędności krajowych, przez co deficyty na rachunku obrotów bieżących w tych krajach podskoczyły do 5–10% PKB.

Gwałtowny wzrost wolumenu kredytów oznaczał, że banki w krajach Azji Południowo-Wschodniej nie najlepiej radziły sobie z rozróżnianiem kredytobiorców bezpiecznych i ryzykownych. Wielu z nich – reprezentujących nawet od 10% do 15% wartości wszystkich pożyczek i kredytów w niektórych z tych krajów – zaczęło mieć problemy ze spłatą swoich zobowiązań. W obawie przed stratami zagraniczni inwestorzy zaczęli wycofywać swoje pieniądze. Wraz z odpływem zagranicznych środków kursy walut w tych krajach załamały się, często spadając nawet o 50% w bardzo krótkim okresie (liczonym w miesiącach, a nie latach lub nawet kwartałach). Banki znalazły się w trudnej sytuacji: nawet jeśli reszta kredytów krajowych zostałaby spłacona, to biorąc pod uwagę osłabienie walut lokalnych w stosunku do dolara, nigdy nie byłyby one w stanie pokryć swojego zadłużenia w amerykańskiej walucie. Cały sektor bankowy zbankrutował. Brak kredytów i pożyczek w gospodarce przyczynił się do załamania zagregowanego popytu, powodując głęboką recesję.

Jeśli odpływ międzynarodowego kapitału mógł wpędzić w recesję nawet „azjatyckie tygrysy”, z ich znakomitymi wynikami gospodarczymi, to nic dziwnego, że inne kraje o średnich i niskich dochodach na całym świecie czują się zaniepokojone. Co więcej, podobne epizody napływu, a następnie odpływu zagranicznego kapitału finansowego wstrząsnęły wieloma gospodarkami na całym świecie. Na przykład w ciągu ostatnich kilku lat Irlandia, Islandia i Grecja doświadczyły poważnych gospodarczych turbulencji, gdy zagraniczni kredytodawcy postanowili wstrzymać swoje inwestycje w tych krajach. Zwłaszcza w Grecji miało to niezwykle bolesne społecznie konsekwencje, a wprowadzone przez rząd pod wpływem Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) i Komisji Europejskiej środki zapobiegawcze wywołały protesty w całym kraju (Ilustracja 14.7).

Ilustracja 14.7 Protesty w Grecji Warunki gospodarcze w Grecji pogorszyły się po wybuchu globalnego kryzysu finansowego tak, że rząd musiał wprowadzić oszczędności, obniżyć płace i zwiększyć podatki. Masowe protesty stanowią tylko jedną z wielu konsekwencji takich posunięć. (Źródło: modyfikacja pracy Apostolosa/Flickr Creative Commons).

Wiele krajów podejmuje kroki mające zmniejszyć ryzyko tego, że ich gospodarka ucierpi w przypadku ucieczki zagranicznego kapitału finansowego. Jednym ze sposobów ograniczenia potencjalnych negatywnych konsekwencji realizacji takiego scenariusza jest nakłanianie banków centralnych do utrzymywania wysokich rezerw walutowych, a także ścisła regulacja sposobu postępowania krajowych banków komercyjnych (ograniczająca liczbę i wartość ryzykownych kredytów i pożyczek). Najbardziej kontrowersyjne kroki w tym zakresie dotyczą kwestii kontroli lub ograniczenia przepływów kapitału zagranicznego. Gdyby jakiś kraj mógł zniechęcić krótkoterminowy kapitał spekulacyjny, a przyciągał jedynie kapitał inwestycyjny, angażujący się w średnim i długim okresie, uzyskałby znaczną odporność na wahania nastrojów globalnych inwestorów.

Jeśli gospodarki biorą udział w światowym handlu dobrami i usługami, będą musiały uczestniczyć również w międzynarodowych przepływach kapitału i inwestycji finansowych. Powiązania te mogą przynieść gospodarce ogromne korzyści. Jednak każdy kraj, który doświadcza znacznego i trwałego deficytu handlowego, wraz z jednoczesnym napływem międzynarodowego kapitału finansowego netto, ma pewne powody do niepokoju. Podczas przywołanego wcześniej azjatyckiego kryzysu finansowego pod koniec lat 90. kraje, które w latach poprzedzających załamanie gwałtownie się rozwinęły dzięki napływowi międzynarodowego kapitału, doświadczyły potem głębokiej recesji, gdy kapitał ten bardzo szybko odpłynął.

Reformy gospodarcze zwiększające zakres stosowania i efektywność mechanizmów rynkowych

W ciągu ostatniego półwiecza poziom życia miliardów ludzi na całym świecie znacząco wzrósł. Taki postęp miał miejsce nie tylko w przypadku liderów technologicznych, takich jak Stany Zjednoczone, Kanada, kraje UE i Japonia, ale także dotyczył „azjatyckich tygrysów” oraz wielu krajów Ameryki Łacińskiej i Europy Wschodniej. Wyzwaniem dla większości tych gospodarek jest dalsze utrzymywanie wysokiej dynamiki wzrostu. Niestety, niektóre państwa (szczególnie w Afryce) popadły w stagnację i utknęły w pułapce ubóstwa. Gospodarki te muszą skoncentrować się na podstawach: zdrowiu, edukacji i rozwoju kapitału ludzkiego. Jak pokazuje Ilustracja 14.8, nowoczesna technologia pozwala na inwestycje w edukację i rozwój kapitału ludzkiego w sposób, który nie byłby możliwy jeszcze kilka lat temu.

Ilustracja 14.8 Technologia zasilana energią słoneczną Technologie wykorzystujące energię słoneczną i Wi-Fi umożliwiają uczniom i studentom zdobywanie wykształcenia nawet w odległych częściach kraju, pozbawionych dostępu do sieci elektrycznej. Ci studenci w Ghanie wspólnie używają laptopa zasilanego energią słoneczną. (Źródło: EIFL/Flickr Creative Commons).

Poza kwestią wzrostu gospodarczego wszystkie pozostałe główne cele polityki makroekonomicznej – tj. niskie bezrobocie, niska inflacja i zrównoważony bilans handlowy – dotyczą sytuacji, w których z jakiegoś powodu gospodarka nie jest w stanie zrównoważyć sił podaży i popytu. Na przykład w przypadku wysokiego bezrobocia cyklicznego przecięcie zagregowanej podaży i zagregowanego popytu występuje na poziomie produkcji poniżej potencjalnego PKB. W przypadku wysokiej naturalnej stopy bezrobocia regulacje rządowe ograniczają skłonność przedsiębiorstw do zwiększania zatrudnienia, co z czasem prowadzi do opuszczania rynku pracy przez ludzi, których nikt nie chce zatrudnić. Inflacja z kolei może występować w sytuacji, w której zagregowany popyt przynajmniej na jakiś czas przewyższa zagregowaną podaż, tak że siła nabywcza jest zbyt duża w stosunku do zbyt małej ilości towarów. Z nierównowagą bilansu handlowego mamy do czynienia wtedy, gdy z powodu napływu lub odpływu kapitału zagranicznego netto oszczędności krajowe nie pokrywają się z inwestycjami krajowymi. Każda z tych sytuacji konfrontuje władze z wyborami politycznymi i gospodarczymi, których rozstrzygnięcie może być dość trudne.