Cel dydaktyczny
Po przeczytaniu tego podrozdziału będziesz w stanie:
- Wskazać i przeanalizować naturę i przyczyny bezrobocia
- Wyjaśnić pojęcie naturalnej stopy bezrobocia i zidentyfikować czynniki, które na nią wpływają
- Wytłumaczyć, w jaki sposób nieefektywne rynki pracy mogą prowadzić do takich samych problemów, jakie wywołuje bezrobocie
Przyczyny bezrobocia w krajach o wysokich dochodach można kategoryzować, biorąc pod uwagę dwa różne jego rodzaje: bezrobocie cykliczne, pojawiające się w gospodarce w okresie recesji, oraz naturalną stopę bezrobocia powiązaną z charakterystyką rynku pracy, na którą składają się regulacje dotyczące zatrudniania oraz zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej.
Bezrobocie cykliczne
Keynesowski model analizy makroekonomicznych zjawisk w gospodarce wskazuje, że z bezrobociem będącym konsekwencją recesji (cyklicznym) można sobie poradzić, stosując zarówno narzędzia polityki pieniężnej, jak i fiskalnej. Sposób prowadzenia polityki pieniężnej, który ma ograniczyć negatywne skutki recesji, w tym przede wszystkim bezrobocie, jest stosunkowo prosty: ekspansywna polityka pieniężna prowadząca do obniżki stóp procentowych i tym samym powiększająca wartość kredytu i ilość pieniądza w obiegu zwiększa zagregowany popyt. W czasie recesji ryzyko wzrostu inflacji jest zwykle stosunkowo niewielkie, więc nawet bank centralny, którego priorytetem jest walka z inflacją, może pozwolić sobie na obniżenie stóp procentowych.
Jeśli chodzi o politykę fiskalną, automatyczne stabilizatory koniunktury, o których mówiliśmy w Rozdziale 12 Polityka fiskalna, powinny zadziałać samoczynnie, nawet jeśli doprowadzi to do zwiększenia deficytu budżetowego w czasie recesji. Wśród ekonomistów nie ma zgody co do tego, czy poza automatycznymi stabilizatorami koniunktury rządy w czasie recesji powinny stosować uznaniową politykę fiskalną polegającą na dodatkowych obniżkach podatków lub zwiększaniu wydatków. W przypadku szczególnie głębokich recesji (takich jak globalny kryzys finansowy lub recesja pandemiczna) argumenty przemawiające za wyjątkowo agresywnie ekspansywną polityką fiskalną są silniejsze, ale w przypadku relatywnie niewielkiej skali spadku wolumenu produkcji, biorąc pod uwagę opóźnienia w realizacji polityki fiskalnej, dyskrecjonalną politykę fiskalną kraje powinny stosować ostrożnie. Ekspansywna polityka fiskalna i monetarna nie potrafią bowiem zakończyć recesji tak, jak naciśnięcie przełącznika wyłącza lampę. Nawet po zakończeniu recesji i powrocie dodatniego tempa wzrostu gospodarczego może minąć kilka miesięcy, a nawet kilka lat, nim firmy z sektora prywatnego uznają, że klimat gospodarczy jest na tyle korzystny, że mogą ponownie zwiększać zatrudnienie.
Naturalna stopa bezrobocia
Stopa bezrobocia w krajach europejskich jest zazwyczaj wyższa niż w Stanach Zjednoczonych. W 2006 r., przed rozpoczęciem globalnego kryzysu finansowego, w USA wynosiła ona 4,6%, w porównaniu z 9% we Francji, 10,4% w Niemczech czy 7,1% w Szwecji. Fenomen wyższych stóp bezrobocia w krajach europejskich, którego korzenie sięgają początku lat 70. ub. wieku, możemy powiązać z czynnikami instytucjonalnymi. Gospodarki europejskie mają zazwyczaj wyższą naturalną stopę bezrobocia, ponieważ występuje w nich większa liczba regulacji i ograniczeń, które zniechęcają firmy do zwiększenia zatrudnienia, a osoby bezrobotne do podjęcia pracy.
Rozwiązanie problemu naturalnej stopy bezrobocia jest proste w teorii, ale trudne w praktyce. Rząd może odegrać aktywną rolę, tworząc sieć zabezpieczeń w postaci zasiłków dla bezrobotnych i świadczeń socjalnych, jak również ograniczając swobodę przedsiębiorstw w zwalnianiu pracowników. Jednak te regulacje wynikające z dobrych intencji w niektórych przypadkach mogą stać się tak uciążliwe, że firmy decydują się na ograniczenie zatrudniania.
Na przykład prawo, które nakłada wysokie koszty na firmę próbującą zredukować liczbę pracowników, sprawi, że przedsiębiorstwa będą się starały przede wszystkim unikać wzrostu zatrudnienia, jak ma to miejsce we Francji. Według „Business Week”: „Francja ma 2,4 razy więcej firm zatrudniających 49 pracowników niż 50”. Zgodnie bowiem z francuskim kodeksem pracy, gdy firma ma co najmniej 50 pracowników, kierownictwo musi utworzyć trzy rady pracownicze, wprowadzić uzgodniony z przedstawicielami załogi schemat podziału zysków i przedstawiać radom pracowniczym plany restrukturyzacji, jeśli firma zdecyduje się zwolnić pracowników ze względów ekonomicznych. To prawo pracy zasadniczo ogranicza zatrudnienie (lub podnosi naturalną stopę bezrobocia).
Nieefektywne rynki pracy w krajach o niskich i średnich dochodach
Kraje o niskich i średnich dochodach mają problemy związane z zatrudnieniem, które wykraczają poza kwestię bezrobocia w rozumieniu gospodarek o wysokich dochodach. Znaczna liczba pracowników w tych gospodarkach zaspokaja wiele własnych potrzeb poprzez uprawę roli, rybołówstwo lub polowanie. Wymieniają się towarami i handlują z innymi mieszkańcami oraz mogą podejmować szereg krótkoterminowych lub jednodniowych prac, czasami otrzymując zapłatę w postaci jedzenia lub schronienia, a czasami pieniędzy. Nie są oni „bezrobotni” w sensie, którego używamy w Stanach Zjednoczonych i UE, ale nie są też zatrudnieni w ramach regularnej płatnej pracy.
Punktem wyjścia dla działalności gospodarczej jest podział pracy, w ramach którego ludzie specjalizują się w pewnych zadaniach i wymieniają efekty swojej pracy z innymi. Pracownicy, którzy nie są związani z rynkiem pracy, często nie są w stanie specjalizować się w żadnym konkretnym działaniu, którego rezultaty można zaoferować na rynku. Ponieważ ci pracownicy oficjalnie nie są zatrudnieni, często nie są uprawnieni do świadczeń socjalnych, takich jak ubezpieczenie na wypadek utraty pracy lub świadczenia z tytułu osiągnięcia wieku emerytalnego, o ile takie świadczenia w ich kraju w ogóle pracownikom przysługują. Kluczową polityką w państwach o średnim i niskim poziomie dochodów będzie zatem próba włączenia takich pracowników w formalne instytucje rynku pracy (system emerytalny!), a nie zwalczanie, niewielkiego zazwyczaj, oficjalnego bezrobocia. Ostatnie badania przeprowadzone przez ekonomistów specjalizujących się w ekonomii rozwoju sugerują, że jednym z kluczowych czynników umożliwiających obywatelom krajów o niskich dochodach uniknięcie lub wyjście z obszarów ubóstwa jest to, czy mogą oni podjąć regularną, płatną pracę.