14.1 Zróżnicowanie gospodarek na świecie

Gospodarki poszczególnych krajów na świecie są niezwykle zróżnicowane. Jeśli do skwantyfikowania tego zróżnicowania użyjemy kluczowego wskaźnika poziomu życia, czyli PKB per capita, szybko zauważymy, że analiza ilościowa tego problemu wiąże się z licznymi wyzwaniami i ograniczeniami. Jak wyjaśniliśmy w Rozdziale 1 Wstęp do makroekonomii, musimy rozważyć użycie parytetu siły nabywczej lub „dolarów międzynarodowych” do przeliczenia przeciętnych dochodów w różnych krajach na porównywalne wielkości. Parytet siły nabywczej, jak to formalnie zdefiniowaliśmy w Rozdziale 11 Bilans płatniczy i kursy walutowe, uwzględnia fakt, że ceny tego samego towaru są silnie zróżnicowane w różnych krajach.

W Rozdziale 1 Wstęp do makroekonomii wyjaśniliśmy, jak zmierzyć PKB, wymieniliśmy wyzwania związane z wykorzystaniem PKB do porównywania poziomu życia oraz trudności wynikające z rozróżnienia pomiędzy wielkością gospodarki i wysokością dochodu na mieszkańca. Na przykład Chiny są drugą co do wielkości gospodarką na świecie, ustępując jedynie Stanom Zjednoczonym, a Japonia zajmuje miejsce trzecie. Jeśli jednak weźmiemy PKB Chin wynoszący 9,2 bln dol. i podzielimy go przez populację wynoszącą 1,4 mld, to PKB na mieszkańca wyniesie tylko 6900 dol., czyli znacznie mniej niż w Japonii (38 500 dol.) i Stanach Zjednoczonych (52 800 dol.). Pomijając kwestie pomiaru, warto powtórzyć, że celem działań państwa jest dążenie do zwiększenia PKB per capita w celu podniesienia ogólnego poziomu życia obywateli. Jak wyjaśniliśmy w Rozdziale 2 Wzrost gospodarczy, kraje mogą osiągnąć ten cel, opracowując kompleksową politykę, która zwiększy wydajność pracowników, podniesie wartość kapitału fizycznego przypadającego na jednego zatrudnionego i pozwoli na rozwój technologii.

Produkt krajowy brutto per capita pozwala nam również sklasyfikować kraje według kryterium dochodowego. Najczęściej dzieli się je na trzy grupy: gospodarki o wysokich, średnich i niskich dochodach. Stosowną klasyfikację tworzy corocznie Bank Światowy. Kraje o niskich dochodach to te, w których PKB na mieszkańca wynosi poniżej 1080 dol. rocznie. W państwach o średnich dochodach PKB na mieszkańca plasuje się pomiędzy 1080 a 13 205 dol. Natomiast w krajach o wysokich dochodach PKB per capita przekracza poziom 13 205 dol. Zgodnie z klasyfikacją z 2022 r. w gospodarce światowej wyróżniono 27 krajów o niskich dochodach i 80 krajów o dochodach wysokich. Pozostałe 110 państw uwzględnionych w zestawieniu trafiło do grupy gospodarek o średnich dochodach. Choć w krajach tych żyje aż 75% populacji globu, wytwarzają one jedynie jedną trzecią światowego produktu. Jednocześnie prawie dwie trzecie wszystkich ludzi żyjących w ubóstwie stanowią mieszkańcy krajów o średnim poziomie dochodu.

Przegląd wartości PKB per capita mierzonego w porównywalnych dolarach międzynarodowych w krajach rozwijających się, zaprezentowany na Ilustracji 14.3, uwidacznia dość znaczne różnice między tymi gospodarkami. Jak pokazuje Tabela 14.1, nominalny PKB na mieszkańca w 2013 r. dla 588 mln ludzi żyjących w Ameryce Łacińskiej i w regionie Karaibów wyniósł 9536 dol., co znacznie przekracza przeciętny poziom PKB per capita w krajach Azji Południowej i Afryki Subsaharyjskiej. Z kolei populacja państw o wysokich dochodach, np. członków Unii Europejskiej lub USA i Kanady, dysponuje od trzech do czterech razy wyższym PKB na mieszkańca niż ludność Ameryki Łacińskiej. Mówiąc wprost, Ameryka Północna i Unia Europejska stanowią nieco ponad 9% światowej populacji, ale produkują i konsumują blisko 70% światowego PKB.

Takie porównania między regionami prezentują oczywiście uproszczony obraz sytuacji. W końcu PKB per capita nie może w pełni oddać jakości życia. Duży wpływ na ów standard ma bowiem wiele innych czynników, takich jak: zdrowie, edukacja, stopień respektowania praw człowieka, jakość środowiska, przestępczość i bezpieczeństwo osobiste. Miary te ujawniają również bardzo duże różnice w poziomie życia w różnych regionach świata. Wiele z nich jest skorelowane z dochodem na mieszkańca, ale zdarzają się wyjątki. Na przykład oczekiwana długość życia w chwili urodzenia w wielu regionach o niskich dochodach jest zbliżona do krajów bardziej zamożnych. Dane pokazują również, że nikt nie może twierdzić, iż w jego kraju poziomu życia nie da się już poprawić. Na przykład w Europie i Ameryce Północnej pomimo bardzo wysokich dochodów nadal część społeczeństwa cierpi z powodu niedożywienia czy szerzej – ubóstwa.

Różnice w statystykach ekonomicznych i innych miarach dobrobytu, choć znaczne, nie oddają w pełni przyczyn ogromnych dysproporcji ekonomicznych między krajami. Oprócz neoklasycznych determinant wzrostu, o których wspomnieliśmy wcześniej, można wskazać cztery dodatkowe czynniki, które zostały zidentyfikowane na podstawie badań empirycznych, a mianowicie: położenie geograficzne, demografia, struktura przemysłowa i instytucje.

Różnice geograficzne i demograficzne

Kraje wykazują różnice geograficzne: Jedne mają rozległe wybrzeża, inne są pozbawione dostępu do morza. Jedne mają duże rzeki, które od wieków były szlakami handlowymi, inne góry, stanowiące przeszkodę w handlu z sąsiednimi krajami. Jedne mają pustynie, inne lasy deszczowe. Różnice te w różny sposób (pozytywny i negatywny) oddziałują na handel, zdrowie i środowisko.

Państwa mają także odmienne struktury demograficzne. W ciągu trzeciej dekady XXI w. w wielu krajach o wysokich dochodach odsetek osób w wieku poprodukcyjnym zbliży się do poziomu 50% lub nawet go przekroczy. Większość państw o niskich dochodach nadal ma znacznie wyższy odsetek młodzieży i młodych dorosłych, ale według przewidywań do 2050 r. relatywna liczba seniorów i w tej grupie będzie szybko wzrastać. Zmiany demograficzne znacząco wpłyną na poziom życia zarówno osób młodych, jak i starych.

Różnice w strukturze przemysłu i instytucjach ekonomicznych

Poszczególne kraje wykazują daleko idące różnice w strukturze przemysłu. W gospodarkach o wysokich dochodach tylko ok. 2% PKB pochodzi z rolnictwa, tymczasem średnia dla reszty świata to mniej więcej 12%. Różny jest też stopień urbanizacji.

Kraje różnią się między sobą także architekturą instytucjonalną, czyli formalnymi i nieformalnymi regułami kształtującymi postępowanie podmiotów ekonomicznych. Niektóre gospodarki są wyjątkowo silnie zorientowane na rynek, podczas gdy inne wciąż wykorzystują mechanizmy centralnego planowania. Jedne kraje otwierają się na handel międzynarodowy, podczas gdy inne stosują cła i kontyngenty celne, aby ograniczyć swobodę wymiany z zagranicą. Są też narody targane długotrwałymi konfliktami zbrojnymi, inne zaś od lat żyją w pokoju. Istnieją również różnice w instytucjach politycznych, religijnych i społecznych.

Żaden naród celowo nie dąży do niskiego poziomu życia, wysokiej stopy bezrobocia i inflacji lub znaczącego deficytu w bilansie handlowym. Jednak państwa różnią się pod względem priorytetów polityki gospodarczej i sytuacji, w których się znajdą, a zatem ich wybory polityczne również mogą się silnie różnić. W kolejnych podrozdziałach pokażemy, jak kraje o zróżnicowanym poziomie dochodów per capita podchodzą do czterech celów makroekonomicznych: wzrostu gospodarczego, niskiego bezrobocia, niskiej inflacji i zrównoważonego bilansu handlowego.