Po przeczytaniu tego podrozdziału będziesz w stanie:
- Zrozumieć pojęcie deficytów bliźniaczych w odniesieniu do deficytu budżetowego i deficytu handlowego
- Wyjaśnić związek pomiędzy deficytem budżetowym a kursami walutowymi
- Zrozumieć relację deficytu budżetowego i inflacji
- Wskazać możliwe przyczyny recesji
Wynik budżetu państwa może wpływać na saldo bilansu handlowego. Jak wynika z Rozdziału 7 Model keynesowski, deficytowi handlowemu towarzyszy napływ netto zagranicznych inwestycji finansowych, zaś w przypadku nadwyżki handlowej występuje odpływ netto inwestycji finansowych. Jeden z kanałów, za pomocą którego deficyt budżetowy przekłada się na deficyt handlowy, przedstawia się następująco. Gdy państwo osiąga (zwiększa) deficyt budżetowy za pomocą jakiejś kombinacji niższych podatków i wyższych wydatków, popyt globalny w gospodarce rośnie. Zwiększa się także dochód, a część tego dodatkowego dochodu jest przeznaczona na zakup towarów importowanych, w efekcie czego rośnie import. Wyższy poziom importu przy niezmienionym eksporcie powoduje większy deficyt handlowy. Oznacza to, że zasoby waluty krajowej (złotych) wśród obcokrajowców rosną, ponieważ Polacy kupują więcej importowanych towarów. Cudzoziemcy wykorzystują te złote do inwestowania w Polsce, co prowadzi do napływu inwestycji zagranicznych. Tym samym jednym z możliwych źródeł finansowania deficytu budżetowego w Polsce jest zakup przez cudzoziemców skarbowych papierów wartościowych emitowanych przez polski rząd, dlatego też deficyt handlowy często towarzyszy deficytowi budżetowemu.
Deficyty bliźniacze
W połowie lat 80. XX w. ekonomiści oraz publicyści ekonomiczni często mówili o deficytach bliźniaczych, ponieważ zarówno deficyt budżetowy, jak i deficyt handlowy w USA znacznie wzrosły. Pokazuje to Ilustracja 13.4. Deficyt budżetu federalnego wzrósł z 2,6% PKB w 1981 r. do 5,1% PKB w roku 1985, co oznacza wzrost o 2,5 punktu procentowego (p.p.). W tym samym okresie deficyt handlowy zwiększył się z 0,5% PKB w 1981 r. do 2,9% PKB w roku 1985, co oznacza wzrost o 2,4 p.p. W połowie lat 80. XX w. napływ zagranicznego kapitału inwestycyjnego dorównywał znacznemu wzrostowi zadłużenia rządu, więc deficyt budżetu państwa i deficyt handlowy zmieniały się razem w tym samym kierunku.
Oczywiście nikt nie powinien oczekiwać, że oba deficyty (budżetowy i handlowy) będą zawsze zmieniały się w tym samym kierunku, ponieważ inne składniki występujące w równaniu przedstawiającym tożsamość oszczędności i inwestycji (inwestycje i oszczędności prywatne) również często się zmieniają. Na przykład w USA pod koniec lat 90. XX w. wynik budżetu państwa przekształcił się z deficytu w nadwyżkę, ale deficyt handlowy pozostał relatywnie wysoki i wciąż rósł. W tym czasie napływ zagranicznych inwestycji finansowych wspierał gwałtowny wzrost inwestycji w kapitał rzeczowy realizowany przez amerykańskie przedsiębiorstwa. W latach 2001–2005 oba deficyty ponownie wykazały jednoczesny wzrost, ale w 2009 r. jedynie deficyt budżetowy gwałtownie wzrósł, zaś deficyt handlowy się zmniejszył. Deficyty budżetowy i handlowy są ze sobą powiązane, ale bardziej przypominają kuzynów niż bliźniaków.
Deficyt budżetowy a kursy walutowe
Kursy walutowe mogą również pomóc w wyjaśnieniu, dlaczego deficyty budżetowe są powiązane z deficytami handlowymi. Ilustracja 13.5 przedstawia analizę z wykorzystaniem kursu walutowego dolara względem euro. W początkowej równowadze (E0), gdzie na rynku walutowym popyt na dolary amerykańskie (D0) przecina się z podażą dolarów (S0), kurs wymiany wynosi 0,9 euro za dolara, a liczba dolarów w obrocie na rynku walutowym utrzymuje się na poziomie 100 mld dziennie (co w przybliżeniu odpowiadało obrotom dolara względem euro na rynkach walutowych w roku 2005). W takiej sytuacji deficyt budżetowy w USA wzrasta, a zagraniczne inwestycje finansowe stanowią ważne źródło jego finansowania.
Międzynarodowi inwestorzy finansowi jako grupa będą zgłaszać zapotrzebowanie na więcej dolarów amerykańskich na rynkach walutowych w celu zakupu amerykańskich obligacji skarbowych i będą oferować do sprzedaży mniej posiadanych już dolarów. Popyt na dolary na rynku walutowym przesuwa się z D0 do D1, a ich podaż spada z S0 do S1. W nowej równowadze (E1) kurs walutowy ulega aprecjacji do 1,05 euro za dolara, a liczba dolarów będących w obrocie na rynku walutowym – w tej konkretnej sytuacji opisanej na wykresie – nie zmienia się.
Oczywiście silniejszy kurs walutowy utrudnia eksporterom sprzedaż swoich towarów za granicę, jednocześnie powodując, że import staje się tańszy. W rezultacie powstaje deficyt handlowy lub zmniejsza się nadwyżka handlowa. Zatem deficyt budżetowy może łatwo doprowadzić do napływu zagranicznego kapitału finansowego, umocnienia się kursu walutowego i pojawienia się deficytu handlowego.
Można również wyobrazić sobie sytuację, w której stopy procentowe napędzają aprecjację kursu walutowego. Jak wyjaśniliśmy wcześniej na Ilustracji 13.5, deficyt budżetowy zwiększa popyt na krajowy kapitał finansowy, podnosząc krajowe stopy procentowe. Wyższe stopy procentowe przyciągają zagraniczny kapitał finansowy i powodują aprecjację kursu walutowego w odpowiedzi na wzrost popytu na dolary ze strony inwestorów zagranicznych i spadek podaży dolarów. Ze względu na wyższe stopy procentowe w Stanach Zjednoczonych Amerykanie uważają amerykańskie obligacje za bardziej atrakcyjne niż obligacje zagraniczne. Ponieważ Amerykanie kupują mniej obligacji zagranicznych, dostarczają na rynek walutowy mniej dolarów. Aprecjacja dolara amerykańskiego prowadzi do wzrostu deficytu handlowego (lub zmniejszenia nadwyżki handlowej). Powiązania między napływem kapitału zagranicznego, stopami procentowymi i kursami walutowymi to po prostu alternatywny sposób pokazania, że większy deficyt budżetowy może skutkować większym deficytem handlowym (nie należy jednak oczekiwać, że oba deficyty będą zmieniały się dokładnie o tę samą wielkość).
Od deficytu budżetowego do międzynarodowego kryzysu gospodarczego
Mechanizm, za pomocą którego odpływ międzynarodowego kapitału finansowego może powodować głęboką recesję, jest przedstawiony krok po kroku w Rozdziale 11 Bilans płatniczy i kursy walutowe. Kiedy międzynarodowi inwestorzy finansowi decydują się na wycofanie kapitału z kraju takiego jak Turcja, zwiększają podaż liry tureckiej i zmniejszają popyt na lirę, co nieuchronnie prowadzi do deprecjacji tej waluty. Gdy przedsiębiorstwa i rząd w Turcji pożyczają pieniądze na międzynarodowych rynkach finansowych, zwykle robią to etapami. Najpierw tureckie banki pożyczają środki w powszechnie akceptowanej na rynkach światowych walucie, np. dolarach amerykańskich lub euro, następnie wymieniają dolary lub euro na liry, a potem pożyczają pieniądze tureckim pożyczkobiorcom w lirach. Jeśli kurs liry ulegnie deprecjacji, tureckie banki nie będą w stanie spłacić międzynarodowych pożyczek, które są denominowane w dolarach amerykańskich lub euro.
Malejący napływ zagranicznego kapitału inwestycyjnego i upadłość banków mogą gwałtownie obniżyć popyt globalny, co powoduje głęboką recesję. W ostatnich latach wiele krajów na całym świecie doświadczyło tego rodzaju kryzysów: Turcja w 2002 r., Meksyk w 1995 r., Tajlandia i kraje Azji Wschodniej w latach 1997–1998, Rosja w 1998 r. i Argentyna w roku 2002. W części z tych krajów wysokie deficyty budżetowe były dodatkowym źródłem kryzysu finansowego. Umiarkowany wzrost deficytu budżetowego, który prowadzi do umiarkowanego wzrostu deficytu handlowego i umiarkowanej aprecjacji kursu walutowego, niekoniecznie jest powodem do niepokoju. Ale powyżej pewnej wartości krytycznej, którą jednak trudno jest z wyprzedzeniem określić, duże deficyty budżetowe mogą być niebezpieczne dla międzynarodowych inwestorów.
Jednym z powodów do niepokoju jest to, że pokaźne deficyty budżetowe mogą spowodować tak silny wzrost popytu globalnego, że w gospodarce pojawi się wysoka inflacja. Przykładem jest Turcja, w której bardzo wysokie ujemne salda budżetu spowodowały szybki wzrost stopy inflacji do dwucyfrowego poziomu. Ponadto ogromne deficyty budżetowe w pewnym momencie zaczynają budzić obawę, że rząd nie będzie w stanie spłacić zaciągniętych zobowiązań. W ciągu ostatnich 175 lat rząd Turcji sześciokrotnie nie był w stanie regulować swoich długów. Brazylia nie dokonała spłaty pożyczek siedem razy, Wenezuela – dziewięć razy, a Argentyna pięć razy. Ryzyko wysokiej inflacji lub niespłacania zagranicznych długów będzie niepokoić międzynarodowych inwestorów, ponieważ oba te czynniki oznaczają, że stopa zwrotu z inwestycji w danym kraju może okazać się niższa, niż oczekiwano. Jeśli międzynarodowi inwestorzy zaczną szybko wycofywać z danego kraju kapitał, może pojawić się scenariusz zawierający malejące gwałtownie inwestycje, deprecjację kursu walutowego, powszechne bankructwa banków i głęboką recesję. Poniższa Ramka Jakie są zagrożenia związane z trwale wysokimi deficytami budżetowymi w Stanach Zjednoczonych? przedstawia inne skutki bardzo wysokich deficytów budżetowych.
Poznaj szczegóły
Jakie są zagrożenia związane z trwale wysokimi deficytami budżetowymi w Stanach Zjednoczonych?
Co może pójść nie tak, jeśli państwo notuje wysokie deficyty budżetowe w długim okresie? Według raportu Brookings Institution kluczowym ryzykiem związanym z dużym deficytem budżetowym jest zbyt wysoki wzrost długu publicznego w porównaniu ze wzrostem PKB. Wraz ze wzrostem zadłużenia państwa krajowa stopa oszczędności będzie spadać, pozostawiając mniej dostępnego kapitału finansowego na inwestycje prywatne. Wpływ trwale wysokich deficytów budżetowych na gospodarkę jest następujący:
- Wraz ze starzeniem się społeczeństwa będzie rosło zapotrzebowanie na usługi finansowane przez państwo, co może powodować wzrost deficytu budżetowego. Pożyczki zaciągane przez rząd i spłata odsetek od długu publicznego ograniczą zasoby dla krajowych inwestycji w kapitał ludzki i kapitał rzeczowy, co jest niezbędne dla utrzymania wysokiego tempa wzrostu gospodarczego w długim okresie.
- Stopy procentowe mogą zacząć rosnąć, co zwiększy również koszty finansowania długu publicznego, wywierając presję na rząd, aby zredukował deficyt budżetowy poprzez cięcia wydatków lub podwyżki podatków. Kroki te, bolesne politycznie, będą miały negatywny wpływ na popyt globalny w gospodarce.
- Rosnąca relacja długu do PKB powoduje niepewność na rynkach finansowych (również tych o charakterze globalnym), co może skłonić kraj do zastosowania polityki proinflacyjnej w celu zmniejszenia realnej wartości niespłaconego długu. Zmniejszy to jednak realne bogactwo i podważy zaufanie do zdolności kraju zarządzania swoimi wydatkami. W końcu, jeśli rząd zaciągnął pożyczkę oprocentowaną według stałej stopy (np. 5%) i pozwolił inflacji przekroczyć poziom 5%, to będzie w stanie spłacić swój dług przy ujemnej realnej stopie procentowej.
Tradycyjne rozumowanie sugeruje, że istnieje ujemna zależność między utrzymującymi się deficytami budżetowymi, prowadzącymi do wysokiego poziomu długu publicznego, a długookresowym wzrostem gospodarczym. Mniej jasne jest to, jak ważna jest ta zależność, jak istotny jest to problem w porównaniu z innymi wyzwaniami makroekonomicznymi oraz jaki jest kierunek związku przyczynowo-skutkowego (czy to dług i deficyt prowadzą do zmniejszenia tempa wzrostu gospodarczego w długim okresie, czy odwrotnie – malejące tempo wzrostu gospodarczego prowadzi do pojawienia się deficytów i rosnącego zadłużenia publicznego; a może zarówno wzrost zadłużenia, jak i malejąca dynamika wzrostu gospodarczego są konsekwencją działania czynników trzecich).
Należy jednak pamiętać, że związek między zadłużeniem a wzrostem gospodarczym jest ujemny i że w niektórych krajach może on być silniejszy niż w innych. Relacja ta jest jednak złożona, zaś próba kompleksowej odpowiedzi na pytanie o to, jakie są wszystkie uwarunkowania relacji pomiędzy wzrostem a długiem publicznym, wykracza poza zakres tematyczny niniejszego podręcznika.
Wykorzystanie polityki fiskalnej do rozwiązania problemu nierównowagi handlowej
Jeśli kraj doświadcza napływu zagranicznego kapitału inwestycyjnego przy jednoczesnym deficycie handlowym, ale jest to konsekwencja przede wszystkim tego, że zagraniczni inwestorzy dokonują długookresowych bezpośrednich inwestycji w krajowe przedsiębiorstwa, nie ma poważnych powodów do niepokoju. W końcu wiele państw o niskich dochodach na całym świecie z zadowoleniem przyjęłoby bezpośrednie inwestycje korporacji międzynarodowych, dzięki którym wzmocnieniu ulegną więzy z globalnymi sieciami produkcji i dystrybucji towarów i usług. W takim przypadku napływ zagranicznego kapitału inwestycyjnego i deficyt handlowy są odzwierciedleniem możliwości uzyskania wysokiej stopy zwrotu z inwestycji sektora prywatnego w gospodarce.
Rządy powinny jednak wystrzegać się wysokich deficytów budżetowych i handlowych utrzymujących się w długim okresie. Niebezpieczeństwo pojawia się szczególnie wtedy, gdy napływ zagranicznego kapitału inwestycyjnego nie jest związany z długookresowymi kapitałowymi inwestycjami przedsiębiorstw, lecz obejmuje krótkookresowe inwestycje portfelowe, przede wszystkim w obligacje skarbu państwa. Kiedy napływ zagranicznych inwestycji finansowych osiągnie wysoki poziom, inwestorzy będą mieć się na baczności, obawiając się, że kurs walutowy danego kraju może spaść lub że rząd może nie być w stanie spłacić na czas swoich zobowiązań. Tak jak kilka spadających kamieni może wywołać gigantyczną lawinę, tak stosunkowo niewielka ilość niekorzystnych wiadomości o gospodarce może w takich warunkach spowodować ogromny odpływ krótkoterminowego kapitału finansowego.
Zmniejszenie krajowego deficytu budżetowego nie zawsze będzie skuteczną metodą ograniczenia deficytu handlowego, ponieważ inne składniki wchodzące w skład równania przedstawiającego tożsamość oszczędności i inwestycji, np. prywatne oszczędności lub inwestycje, mogą też ulec zmianie. Jeśli główną przyczyną deficytu handlowego jest deficyt budżetowy, rządy powinny podjąć działania w celu zmniejszenia deficytów budżetowych, aby nie narazić swojej gospodarki na gwałtowny odpływ międzynarodowego kapitału finansowego, który mógłby doprowadzić do głębokiej recesji.