Cel dydaktyczny
Po przeczytaniu tego podrozdziału będziesz w stanie:
- Zrozumieć implikacje tożsamości (równości) oszczędności i inwestycji dla strony popytowej i podażowej w gospodarce
- Ocenić, jaką funkcję pełnią nadwyżka budżetowa i nadwyżka w obrotach handlowych w równości pomiędzy inwestycjami i oszczędnościami
Kiedy państwo pożycza pieniądze na rynkach finansowych, z makroekonomicznego punktu widzenia istnieją trzy możliwe źródła pozyskiwania przez nie środków: (1) wzrost oszczędności gospodarstw domowych, (2) zmniejszenie wolumenu pożyczek zaciąganych przez przedsiębiorstwa prywatne oraz (3) zwiększenie ilości środków pochodzących z zagranicy, np. od zagranicznych inwestorów finansowych. Zaczniemy od wyjaśnienia, dlaczego przynajmniej jedna z tych trzech opcji musi wystąpić, a następnie zbadamy, w jaki sposób stopy procentowe i kursy walutowe dostosowują się do nowej sytuacji.
Tożsamość (równość) oszczędności i inwestycji
Tożsamość oszczędności i inwestycji, którą po raz pierwszy wprowadziliśmy w Rozdziale 5 Handel zagraniczny i przepływy kapitałowe, stanowi podstawę do zrozumienia zależności między źródłami popytu i podaży na rynkach kapitału finansowego. Źródłem tożsamości jest konstatacja, która zawsze musi być prawdziwa: ilość kapitału finansowego oferowanego na rynku musi być równa ilości, na którą zgłaszane jest zapotrzebowanie.
W gospodarce zamkniętej występują dwa główne źródła kapitału finansowego: prywatne oszczędności pochodzące z danego kraju oraz oszczędności publiczne.
W gospodarce otwartej istnieje jeszcze trzecie źródło oszczędności: napływ kapitału finansowego z zagranicy. Napływ oszczędności z zagranicy jest z definicji równy deficytowi handlowemu, jak wyjaśniliśmy w Rozdziale 5 Handel zagraniczny i przepływy kapitałowe. Napływ zagranicznego kapitału inwestycyjnego możemy zapisać jako import (Z) minus eksport (X). Istnieją dwa główne źródła popytu na kapitał finansowy: inwestycje sektora prywatnego (I) oraz potrzeby pożyczkowe państwa. Pożyczki państwa w danym roku są równe deficytowi budżetowemu, który możemy zapisać jako różnicę między wydatkami państwa (G) a podatkami netto (T). Przedstawia to równanie (1):
Państwo często wydaje więcej, niż uzyskuje z podatków, a zatem oszczędności publiczne (T - G) są ujemne. W konsekwencji państwo musi zaciągać pożyczki w kwocie (G - T), zamiast zwiększać oszczędności. W przypadku deficytu budżetowego państwo jest stroną zgłaszającą zapotrzebowanie na kapitał finansowy, a nie podmiotem dostarczającym kapitał na rynek. W kategoriach algebraicznych możemy zapisać tożsamość oszczędności i inwestycji w postaci równania (2):
Zmianie dowolnego składnika tożsamości oszczędności i inwestycji musi towarzyszyć przynajmniej jedna zmiana innego elementu tego równania, ponieważ równość podaży i popytu wynika z samej definicji równowagi rynkowej. Jeżeli zmienia się saldo budżetu państwa, to zmianie muszą ulec prywatne oszczędności lub prywatne inwestycje, lub bilans handlowy (bądź jakaś kombinacja tych trzech elementów). Ilustracja 13.2 pokazuje możliwe skutki zmiany salda budżetu państwa.
Znaczenie nadwyżki budżetowej i nadwyżki handlowej
Tożsamość oszczędności i inwestycji musi zachodzić zawsze, ponieważ na rynku kapitału finansowego, podobnie jak na każdym innym, wcześniej czy później ustala się stan równowagi, w którym wielkość zapotrzebowania i oferowany wolumen kapitału finansowego są sobie równe. Jednak wzór będzie wyglądać nieco inaczej, jeśli budżet państwa osiągnie deficyt zamiast nadwyżki lub jeśli bilans handlowy wykaże nadwyżkę zamiast deficytu. Na przykład w latach 1999–2000 budżet Stanów Zjednoczonych wykazywał nadwyżkę, chociaż gospodarka nadal doświadczała deficytów handlowych. Kiedy państwo osiąga nadwyżkę budżetową, jest dostarczycielem oszczędności, a nie pożyczkobiorcą, czyli na rynku kapitału finansowego znajduje się po stronie podaży, a nie popytu. W takiej sytuacji tożsamość oszczędności i inwestycji można zapisać jako równanie (3):
Zauważ, że powyższe wyrażenie jest z matematycznego punktu widzenia takie samo jak równanie (2), z tym że strony oszczędnościowa i inwestycyjna tożsamości są po prostu odwrócone.
W latach 60. XX w. rząd USA często wykazywał deficyty budżetowe, ale gospodarka zwykle notowała nadwyżki handlowe. Ponieważ nadwyżka handlowa oznacza, że gospodarka doświadcza odpływu netto kapitału finansowego, tożsamość oszczędności i inwestycji przybiera następującą postać:
Deficyt handlowy stanowi część podaży kapitału finansowego. Natomiast nadwyżka handlowa reprezentuje odpływ kapitału finansowego, który opuszcza dany kraj i jest inwestowany w innych częściach świata.
Istota tych równań polega na tym, że tożsamość oszczędności i inwestycji jest zawsze spełniona. Podczas zapisywania tych zależności, jeszcze przed rozpoczęciem obliczeń, ważne jest, aby zrozumieć od strony ekonomicznej, co znajduje się po stronie podaży i popytu na rynku kapitału finansowego. Wtedy znacznie trudniej jest popełnić błąd przy zapisie równania.
Jak widać na Ilustracji 13.3, zgodnie z danymi Amerykańskiego Biura Zarządzania i Budżetu (ang. Office of Management and Budget), USA konsekwentnie utrzymywały deficyty budżetowe od 1970 r., z wyjątkiem okresu 1998–2001. Niepokojący jest bardzo szybki wzrost deficytu budżetowego po 2008 r., co częściowo odzwierciedla spadające dochody podatkowe oraz zwiększone wydatki państwa z powodu globalnego kryzysu finansowego. (Przypomnijmy, że T to podatki netto, a więc wpływy po odjęciu transferów. Kiedy rząd musi przekazać fundusze z powrotem do gospodarstw domowych jako dochody transferowe przeznaczone np. na finansowanie programu „Rodzina 500 Plus”, deficyt budżetowy rośnie). Utrzymujące się deficyty mają wpływ na przyszłą kondycję amerykańskiej gospodarki.
Rosnący deficyt budżetowy może skutkować spadkiem inwestycji krajowych, wzrostem prywatnych oszczędności lub wzrostem deficytu handlowego. W dalszej części rozdziału bardziej szczegółowo omawiamy każdy z tych scenariuszy.