9.1 Ocena i analiza wpływu żywienia na układ pokarmowy

Badanie podmiotowe

Badanie podmiotowe, zwane również wywiadem, stanowi podstawę oceny stanu zdrowia pacjenta i pozwala na zebranie szczegółowych informacji dotyczących jego dolegliwości, historii choroby, stylu życia oraz nawyków żywieniowych (Dyk, 2020; Krajewska-Kułak, 2008). Jest to kluczowy element w diagnostyce problemów związanych z układem pokarmowym i ich związku z odżywianiem. Ocena funkcjonowania układu pokarmowego rozpoczyna się od zebrania szczegółowych danych subiektywnych, które pozwalają na zrozumienie doświadczeń pacjenta związanych z jego układem pokarmowym. Istotne jest ustalenie, czy pacjent zgłasza jakiekolwiek dolegliwości, takie jak ból brzucha, a jeśli tak, to należy dopytać o jego dokładną lokalizację, charakter (np. kolkowy, piekący, ostry, tępy), intensywność, promieniowanie oraz czynniki nasilające lub łagodzące, w tym związek z posiłkami czy wypróżnieniami. Ważne jest również odnotowanie, czy ból budzi pacjenta w nocy.

W dalszej części wywiadu należy skupić się na objawach towarzyszących spożywaniu pokarmów. Trzeba zapytać o występowanie nudności, wymiotów (ich częstotliwość, charakter, kolor treści, obecność krwi), zgagi (uczucie pieczenia za mostkiem, jego nasilenie po posiłkach, w pozycji leżącej), odbijania, wzdęć oraz uczucia pełności po posiłkach. Kluczowe jest również ustalenie, czy pacjent doświadcza trudności w połykaniu (dysfagia) – zarówno pokarmów stałych, jak i płynnych – oraz czy połykaniu towarzyszy ból (odynofagia). Warto także zapytać, czy u pacjenta występuje kaszel bezpośrednio po rozpoczęciu połykania, co może sugerować zaburzenia nerwowo-mięśniowe.

Ocena nawyków żywieniowych i ich wpływu na funkcjonowanie układu pokarmowego jest nieodzownym elementem badania podmiotowego. Należy szczegółowo omówić rodzaj spożywanych pokarmów (zwracając uwagę na obecność produktów wysokoprzetworzonych, błonnika, odpowiednią ilość płynów), regularność posiłków, apetyt (nadmierny, zmniejszony, brak apetytu), a także wszelkie zmiany w masie ciała (niezamierzony przyrost lub spadek). Istotne jest również dokonanie rozeznania, czy pacjent zauważył nietolerancje pokarmowe, alergie lub reakcje niepożądane na konkretne produkty. Dopytanie o styl życia, w tym poziom stresu, aktywność fizyczną, a także palenie tytoniu i spożycie alkoholu pozwala na pełniejsze zrozumienie kontekstu objawów.

Kolejnym obszarem jest ocena rytmu wypróżnień. Należy ustalić częstotliwość i konsystencję stolca (biegunki, zaparcia, ich charakter i czas trwania), obecność domieszek takich jak krew (świeża, skrzepy, smoliste stolce), śluz czy niestrawione resztki pokarmowe. Ważne jest także zapytanie o wysiłek podczas defekacji oraz uczucie niepełnego wypróżnienia.

Wywiad powinien również obejmować historię chorób przewlekłych (np. cukrzyca, choroby tarczycy), przebytych operacji w obrębie jamy brzusznej, stosowanych leków (zwłaszcza tych, które mogą wpływać na układ pokarmowy, np. antybiotyki, leki przeciwbólowe, suplementy diety), a także historię chorób nowotworowych w rodzinie. Ocena funkcjonowania innych układów, w tym układu moczowego, sercowo-naczyniowego i oddechowego, również jest istotna, ponieważ objawy ze strony tych układów mogą wpływać na funkcjonowanie układu pokarmowego lub być związane z zaburzeniami ogólnoustrojowymi.

Kompleksowy wywiad podmiotowy pozwala na wstępne ukierunkowanie diagnostyki, identyfikację potencjalnych czynników ryzyka związanych z odżywianiem i stylem życia oraz zaplanowanie dalszych badań w celu pełnej oceny stanu zdrowia pacjenta (Gaciong, 2017).

Dolegliwości ze strony układu pokarmowego i ich potencjalne przyczyny

Badanie przedmiotowe

Badanie przedmiotowe układu pokarmowego to systematyczna ocena fizykalna pacjenta, pozwalająca na wykrycie obiektywnych objawów chorobowych. Do istotnych elementów badania przedmiotowego należą: ocena ogólnego wyglądu pacjenta, poziomu energii i wyczerpania, stanu nawodnienia (suchość śluzówek, elastyczność skóry). Niezwykle istotne jest badanie jamy ustnej i gardła, będące pierwszym etapem badania przedmiotowego układu pokarmowego, ponieważ jama ustna stanowi bramę do całego układu pokarmowego. Jej stan może dostarczyć kluczowych informacji nie tylko o miejscowych schorzeniach, ale także o ogólnym stanie zdrowia organizmu oraz ukrytych problemach układu pokarmowego.

Ocena stanu odżywienia jest niezwykle ważnym elementem diagnozy chorób układu pokarmowego, ponieważ zarówno niedożywienie, jak i nadwaga czy otyłość mają istotny wpływ na jego funkcjonowanie i mogą przyczyniać się do rozwoju lub zaostrzenia wielu schorzeń.

Jak rozpoznać nadwagę, otyłość i niedożywienie?

• Wskaźnik Masy Ciała (BMI): Najczęściej stosowany wskaźnik, obliczany jako masa ciała (w kilogramach) podzielona przez kwadrat wzrostu (w metrach).

  • Niedożywienie: BMI poniżej 18,5 kg/m².
  • Prawidłowa masa ciała: BMI 18,5–24,9 kg/m².
  • Nadwaga: BMI 25,0–29,9 kg/m².
  • Otyłość I stopnia: BMI 30,0–34,9 kg/m².
  • Otyłość II stopnia: BMI 35,0–39,9 kg/m².
  • Otyłość III stopnia (olbrzymia): BMI > 40,0 kg/m².
• Ocena wizualna i historia masy ciała – obserwacja sylwetki pacjenta, stopnia otłuszczenia lub zaniku mięśni, a także zebranie wywiadu dotyczącego niezamierzonej utraty lub przyrostu masy ciała w ostatnim czasie – są kluczowe. Nagła i znacząca utrata masy ciała (ponad 5% w ciągu 3–6 miesięcy) może wskazywać na poważne schorzenia, w tym nowotwory układu pokarmowego.
• Analiza składu ciała – pomiar zawartości tkanki tłuszczowej i beztłuszczowej masy ciała (np. metodą bioimpedancji elektrycznej) daje bardziej precyzyjny obraz stanu odżywienia.
• Badania laboratoryjne.

Ocena diagnostyczna/laboratoryjna

Badania diagnostyczne i laboratoryjne są kluczowe do potwierdzenia diagnozy, oceny funkcji narządów trawiennych i monitorowania przebiegu chorób układu pokarmowego.

• Morfologia krwi

  • Niedokrwistość – często z niedoboru żelaza (krwawienia, zaburzenia wchłaniania np. celiakia, choroby zapalne jelit – ChZJ) lub makrocytarna (niedobór B₁₂/kwasu foliowego, zaburzenia wchłaniania).
  • Leukocytoza – wskaźnik stanu zapalnego/infekcji (np. ostre zapalenie wyrostka, trzustki, pęcherzyka żółciowego).
• Markery stanu zapalnego (CRP i OB) – podwyższone wartości wskazują na stan zapalny, użyteczne w diagnostyce i monitorowaniu aktywności ChZJ (Choroba Leśniowskiego-Crohna, WZJG) oraz ostrych zapaleń narządów jamy brzusznej.
• Elektrolity (Na, K, Cl, Mg) – zaburzenia równowagi (np. niski potas, sód) często występują przy nasilonych biegunkach/wymiotach i mogą prowadzić do zaburzeń rytmu serca czy osłabienia mięśni.

• Parametry funkcji wątroby i trzustki

  • Wątroba i drogi żółciowe (ALT, AST, bilirubina, GGTP, ALP) – podwyższone ALT/AST wskazują na uszkodzenie wątroby; podwyższona bilirubina, GGTP, ALP na zaburzenia funkcji wątroby lub zastój żółci (cholestaza, np. kamica).
  • Trzustka (amylaza, lipaza) – znaczący wzrost aktywności amylazy i lipazy (lipaza bardziej specyficzna) jest kluczowy dla rozpoznania ostrego zapalenia trzustki.

• Parametry stanu odżywienia (albumina, białko całkowite, witaminy, składniki mineralne)

  • Obniżone stężenie albuminy/białka – wskaźnik niedożywienia białkowo-energetycznego (niedostateczna podaż, utrata, zaburzenia wchłaniania, choroby wątroby).
  • Obniżone poziomy witamin (np. B₁₂, D, kwas foliowy) i minerałów (żelazo, wapń) – świadczą o stosowaniu nieprawidłowej diety lub zaburzeniach wchłaniania (np. celiakia, ChZJ, zespół krótkiego jelita), prowadząc do specyficznych objawów.

• Badania stolca

  • Krew utajona w kale (FIT) – wynik dodatni wskazuje na niewidoczne krwawienie z przewodu pokarmowego. Jest to ważne w badaniach przesiewowych pod kątem raka jelita grubego, polipów i wrzodów.
  • Badanie parazytologiczne – wykrycie pasożytów jelitowych potwierdza inwazje (przyczyna biegunek, bólów, wzdęć, zaburzeń wchłaniania).
  • Posiew kału – identyfikacja bakteryjnych patogenów (np. Salmonella, Clostridioides difficile) kluczowa w diagnostyce ostrych biegunek infekcyjnych.
  • Kalprotektyna w kale – podwyższone stężenie to marker stanu zapalnego w jelitach; użyteczna w odróżnianiu IBD od IBS i monitorowaniu ChZJ.
  • Elastaza trzustkowa w kale – obniżone stężenie wskazuje na niedostateczną wydolność zewnątrzwydzielniczą trzustki (zaburzenia trawienia tłuszczów, utrata masy ciała, niedobory witamin rozpuszczalnych w tłuszczach), typowe dla przewlekłego zapalenia trzustki, mukowiscydozy.
  • Mikroskopowa ocena wykorzystania pokarmu – obecność niestrawionych składników (tłuszczu, włókien mięśniowych, skrobi) pozwala wnioskować na temat funkcji trawiennych i wchłaniania.
  • Antygen Helicobacter pylori w kale – wynik dodatni potwierdza aktywną infekcję H. pylori, przyczynę przewlekłego zapalenia żołądka, choroby wrzodowej i czynnik ryzyka raka żołądka.

• Testy oddechowe

  • Test urazowy z C13 lub C14 – dodatni wynik potwierdza zakażenie Helicobacter pylori (bakteria rozkłada mocznik znakowany izotopami węgla ¹³C lub ¹⁴C do CO₂ wykrywanego w wydychanym powietrzu).
  • Testy wodorowe – wzrost stężenia wodoru (i/lub metanu) w wydychanym powietrzu po podaniu testowej substancji (np. laktoza, fruktoza, glukoza). Ten test może pomóc w diagnozowaniu nietolerancji pokarmowych (laktoza lub fruktoza). W tych stanach niedobór enzymów lub transporterów prowadzi do fermentacji cukrów przez bakterie, co powoduje charakterystyczne objawy (wzdęcia, bóle brzucha, biegunki). Z kolei przerost bakteryjny jelita cienkiego (SIBO) można zidentyfikować po wczesnym wzroście stężenia wodoru lub metanu po podaniu glukozy lub laktulozy. Test jest więc kluczowym badaniem w diagnostyce różnicowej SIBO, gdyż objawy mogą przypominać IBS (Szczeklik, 2024; Ostrowska, 2023).

• Wybrane badania obrazowe i endoskopowe

  • USG jamy brzusznej – ocena wątroby, pęcherzyka żółciowego, dróg żółciowych, trzustki, nerek – przydatne w diagnostyce kamicy żółciowej, stłuszczenia wątroby, zmian trzustkowych.
  • Tomografia komputerowa (TK) i rezonans magnetyczny (MRI) – umożliwiają bardziej szczegółową ocenę struktur anatomicznych i patologii (np. guzów, stanów zapalnych, ropni).
  • Badania kontrastowe układu pokarmowego (np. pasaż przewodu pokarmowego z barytem) – wizualizacja światła przełyku, żołądka i jelit w celu wykrycia zwężeń, owrzodzeń, uchyłków.
  • Endoskopia (gastroskopia, kolonoskopia) – bezpośrednia wizualizacja błony śluzowej przełyku, żołądka, dwunastnicy (gastroskopia) oraz jelita grubego (kolonoskopia). Umożliwia pobranie wycinków do badania histopatologicznego i wykonanie zabiegów terapeutycznych (np. usunięcie polipów, zatamowanie krwawienia).
  • ERCP (Endoskopowa Cholangiopankreatografia Wsteczna) – metoda diagnostyki i leczenia schorzeń dróg żółciowych i trzustkowych.
  • pH-metria i manometria przełyku – ocena funkcji skurczowej przełyku i stopnia narażenia przełyku na refluks żołądkowy – przydatne w diagnostyce choroby refluksowej (Dyk D. 2020).

Analiza wpływu żywienia na układ pokarmowy

Żywienie odgrywa fundamentalną rolę w utrzymaniu zdrowia układu pokarmowego oraz profilaktyce i leczeniu wielu jego schorzeń. Zarówno niedobory, jak i nadmiary poszczególnych składników odżywczych mogą prowadzić do dysfunkcji.

Ogólne zasady zdrowego żywienia dla układu pokarmowego:

• Zrównoważona i różnorodna dieta – podstawą jest spożywanie różnorodnych, nieprzetworzonych produktów, które dostarczają wszystkich niezbędnych makro- i mikroelementów.
• Odpowiednia podaż błonnika pokarmowego, zarówno rozpuszczalnego, jak i nierozpuszczalnego, który reguluje rytm wypróżnień, zapobiega zaparciom i wspiera zdrową mikroflorę jelitową. Należy jednak pamiętać o zwiększeniu spożycia płynów wraz ze wzrostem spożycia błonnika, aby uniknąć nasilenia zaparć.
• Adekwatne nawodnienie – picie wystarczającej ilości wody jest kluczowe dla prawidłowej produkcji enzymów trawiennych i ułatwia przemieszczanie się treści pokarmowej w jelitach.
• Świadome jedzenie – powolne spożywanie posiłków i dokładne przeżuwanie sprzyja lepszemu trawieniu i absorpcji składników odżywczych, a także pomaga w osiągnięciu uczucia sytości.
• Ograniczenie produktów przetworzonych, cukrów prostych i tłuszczów trans. Mogą one prowadzić do stanów zapalnych, zaburzeń mikrobioty jelitowej, nadwagi i otyłości, co negatywnie wpływa na układ pokarmowy.
• Umiarkowane spożycie alkoholu, który działa drażniąco na błonę śluzową przewodu pokarmowego i może przyczyniać się do rozwoju stanów zapalnych oraz uszkodzeń narządów takich jak wątroba i trzustka (Academy of Nutrition and Dietetics, 2020; Ciborowska, 2020; Grzymisławski, 2019).

Wpływ poszczególnych składników diety i wzorców żywieniowych na funkcjonowanie układu pokarmowego.

• Makroskładniki:

  • Węglowodany – ważne źródło energii. Nadmiar cukrów prostych może prowadzić do dysbiozy jelitowej i stanów zapalnych.
  • Białka – niezbędne do budowy i regeneracji tkanek. Nadmiar białka zwierzęcego może być związany z niekorzystnymi zmianami w mikrobiomie.
  • Tłuszcze – źródło energii, konieczne do wchłaniania witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Jednak nadmiar tłuszczów nasyconych i trans oraz smażone potrawy mogą obciążać układ trawienny, prowadzić do niestrawności i zwiększać ryzyko chorób, np. kamicy żółciowej (American Dental Association, 2022; Ciborowska, 2020).
• Mikroskładniki, w tym witaminy (np. witamina A zwiększająca wydzielanie śluzu w przewodzie pokarmowym) i minerały są kluczowe dla prawidłowych funkcji enzymatycznych i utrzymania integralności błon śluzowych (Hakes, 2021).
• Mikrobiota jelitowa – zbilansowana dieta bogata w błonnik, probiotyki (np. z fermentowanych produktów mlecznych) i prebiotyki wspiera zdrową mikroflorę jelitową, co ma wpływ na trawienie, wchłanianie, odporność, a nawet nastrój (Afzaal, 2022; Lee, 2022; Ostrowska, 2020).
• Niedożywienie i otyłość – oba stany mają negatywny wpływ na układ pokarmowy. Otyłość jest czynnikiem ryzyka dla wielu chorób układu pokarmowego, takich jak choroba refluksowa, kamica żółciowa, niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby, niektóre nowotwory. Z kolei niedożywienie może prowadzić do zaniku błony śluzowej jelit, upośledzenia funkcji enzymatycznych i zaburzeń odporności (Via Medica Journals, 2014).