2.2 Specyfika interwencji żywieniowej w różnych grupach pacjentów

Dzieciństwo

U dzieci szczególne znaczenie ma uwzględnienie ich preferencji żywieniowych. Istotne jest także ustalenie rutyny jedzenia (np. siedzenie podczas posiłków, wyznaczony czas na posiłek, przyjemne otoczenie w trakcie jedzenia). Wypracowanie zwyczaju wspólnych posiłków w rodzinie oraz włączenie dziecka w ich przygotowywanie ułatwia budowanie zdrowych nawyków żywieniowych na całe życie. Dzieci mogą pomagać np. poprzez mycie owoców i warzyw, nakrywanie stołu oraz wspólne przygotowywanie posiłków w sposób dostosowany do ich poziomu rozwoju poznawczego i koordynacji. Angażowanie dzieci w te czynności sprawia, że czują, iż mają wpływ na to, co jedzą, i w przyszłości będą dokonywać zdrowszych wyborów. Dzieci należy edukować na temat zawartości składników odżywczych i zrównoważonej diety. Starsze można uczyć czytania i interpretowania etykiet.

Ważne jest zwrócenie uwagi na jedzenie w formie przekąsek. Przy wsparciu rodziców dzieci mogą nauczyć się wybierać zdrowe opcje, takie jak suszone owoce zamiast chipsów, jogurt zamiast napojów słodzonych czy świeże owoce zamiast wypieków o wysokiej zawartości cukru.

W edukowaniu dzieci należy stosować atrakcyjne formy nauczania, np. poprzez zabawę. Promowanie różnorodnych kolorów składników i pokarmów w diecie oraz umożliwienie małemu dziecku odkrywania różnych tekstur, konsystencji i smaków wspiera zdrowe odżywianie korzystne dla prawidłowego rozwoju.

Okres dojrzewania

W przypadku nastolatków należy umiejętnie łączyć ich preferencje z planem zrównoważonej diety. W tym okresie istotne jest edukowanie w zakresie potrzeb żywieniowych związanych ze wzrostem i rozwojem oraz informowanie, w jaki sposób należy wybierać zdrowe opcje podczas jedzenia poza domem (żywność wygodna do spożycia i atrakcyjna dla młodzieży, która jednocześnie zawiera wartościowe składniki odżywcze). Należy też edukować młodzież w zakresie krytycznej oceny informacji dotyczących odżywiania zawartych w mediach społecznościowych. Nowe media i powszechny dostęp do informacji są bowiem zarówno udogodnieniem, jak i zagrożeniem dla działań prozdrowotnych, a ich wpływ na zachowania młodych osób jest niejednoznaczny.

Wiele aspektów mediów społecznościowych zasługuje na negatywną ocenę. Jedną z najlepszych metod łagodzenia ich wpływu jest otwarta komunikacja rodziców i opiekunów z młodzieżą. Niektóre badania wskazują z kolei, że media społecznościowe mogą dostarczać informacji o zachowaniach prozdrowotnych w sposób adekwatny dla nastolatków (Mayo Clinic, 2022a). Stwierdzono, że korzystanie z mediów społecznościowych może zapewniać młodzieży użyteczną wiedzę, o ile tylko poszukują jej w odpowiednich źródłach (Mayo Clinic, 2022a), oraz pomaga budować poczucie więzi z rówieśnikami, co może sprzyjać zachowaniom prozdrowotnym (Anderson i wsp., 2022). Media społecznościowe zmniejszają również bariery w dostępie do informacji, zwiększając zasięg treści o zdrowiu. W edukowaniu młodych osób warto wykorzystywać nowoczesne technologie i metody nauczania, w tym filmy, podcasty czy aplikacje na smartfony.

Dorosłość

W okresie dorosłości nawyki żywieniowe są już utrwalone i ich zmiana może być trudna. Duże znaczenie mają indywidualne postawy i przekonania dotyczące odżywiania. W tym okresie pojawiają się również różne schorzenia mogące się wiązać z ograniczeniami dietetycznymi. W planowaniu strategii żywieniowej należy uwzględnić indywidualne problemy pacjenta, które mogą wpływać na jego zdolność do przyswajania wiedzy oraz przestrzeganie odpowiedniego planu żywieniowego.

W tym celu należy:

• określić aktywność zawodową i pozazawodową pacjenta, ograniczenia czasowe, wzorce rodzinnych posiłków/jedzenia poza domem, umiejętności i chęci w zakresie przygotowania posiłków,
• uwzględnić stan zdrowia pacjenta, w tym historię choroby/chorób (jeśli dotyczy), zwracając szczególną uwagę na ograniczenia dietetyczne związane z chorobą oraz niewłaściwe odżywianie jako czynnik ryzyka,
• zidentyfikować, czy problem zdrowotny ma charakter przewlekły, a jeśli tak, jakie działania w przeszłości pomagały lub utrudniały pacjentowi dobór i utrzymanie optymalnej diety, jaki jest poziom jego motywacji do zmiany nawyków,
• włączyć, jeśli to możliwe, członków rodziny w planowanie strategii żywieniowej.

Istotnym czynnikiem, który może wpływać na realizację celów żywieniowych, jest zdolność pacjenta do zrozumienia planu żywieniowego. Pacjent powinien mieć świadomość, jakie produkty są zalecane w planie dietetycznym, jak prawidłowo czytać etykiety na produktach spożywczych oraz jak dobierać odpowiednie zamienniki i stosować przeliczniki. Bez tej wiedzy trudno mu będzie bowiem przestrzegać planu żywieniowego, a wtedy konieczne może się okazać skierowanie pacjenta do dietetyka i regularna ocena postępów w przestrzeganiu zaleceń.

Kolejnym czynnikiem jest dostęp do żywności uwzględnionej w indywidualnym planie dietetycznym pacjenta. Zdrowa żywność jest zwykle droższa i ma krótszy okres przydatności niż przetworzona. Może to stanowić problem dla pacjenta, który już boryka się z trudnościami finansowymi. Dodatkową trudnością może być brak odpowiednich warunków mieszkaniowych do przechowywania produktów i samodzielnego przygotowania posiłków.

Późna dorosłość i starość

Powyższe czynniki odgrywają istotną rolę także w okresie senioralnym. W tym etapie życia nasilają się zwykle trudności z przyswajaniem nowych informacji oraz ze zmianą nawyków. Mogą się także pojawić lub zwiększyć problemy finansowe, pogorszyć warunki mieszkaniowe oraz wystąpić utrudnienia w dostępie do zdrowej żywności.

Czynnikiem znacznie zmniejszającym skuteczność edukacji, utrudniającym stosowanie się do zaleceń jest także pogorszenie stanu zdrowia fizycznego i psychicznego oraz ograniczona sprawność pacjenta. W zaawansowanych stadiach wielu schorzeń objawy chorobowe mogą powodować utrudnienia w spożywaniu posiłków. Zwiększa się również trudność w robieniu zakupów i przygotowywaniu posiłków, przez co pacjent może chętniej sięgać po przetworzoną żywność typu fast food. W edukacji pacjenta należy zatem uwzględnić rozwiązania dotyczące ułatwień w planowaniu i przygotowywaniu posiłków oraz rozważyć włączenie rodziny i innych osób w realizację planu żywieniowego. Z drugiej strony niektóre badania wykazały, że pacjenci są bardziej skłonni angażować się w działania prozdrowotne, jeśli są przekonani, że objawy i powikłania choroby będą negatywnie wpływać na jakość ich życia (Lee i Chung, 2021). Często jedynym motywatorem skłaniającym do zmiany jest obecność nieprzyjemnych objawów.

U osób dorosłych należy dobrać metody edukowania do możliwości i preferencji pacjenta. Nie istnieje jeden zalecany sposób prowadzenia edukacji żywieniowej, korzystne jest podejście multimodalne. U starszych pacjentów sprawdzają się raczej indywidualne, grupowe lub rodzinne formy nauczania, dostarczenie materiałów drukowanych jako uzupełnienie przekazu ustnego albo demonstracja (np. dotycząca przygotowywania posiłków, robienia zakupów).

Prekontemplacja

Na tym etapie pacjent nie jest świadomy istnienia problemu i konieczności zmiany nawyków żywieniowych lub nie ma do niej motywacji. Nie docenia również potencjalnych korzyści wynikających ze zmiany diety. Często woli pozostawać w obecnej sytuacji, aby uniknąć ryzyka niepowodzenia. Może też używać mechanizmów obronnych, takich jak zaprzeczenie, umniejszanie, racjonalizacja, projekcja i obwinianie. Istotną rolę na tym etapie odgrywa dostarczenie pacjentowi wiedzy i uświadomienie mu konieczności zmiany nawyków żywieniowych.

Kontemplacja

Na etapie kontemplacji pacjent zaczyna dostrzegać występowanie problemu i uświadamiać sobie konsekwencje swojego działania. Rozważa też, czy warto podjąć kroki w kierunku zmiany, mogąc wykazywać przy tym niepewność i ambiwalencję. Dostrzega potencjalne korzyści wynikające ze zmiany nawyków żywieniowych na bardziej prozdrowotne, jednak widzi także ich wady. Zaczyna planować zdrowe odżywianie w najbliższym czasie. Jest to faza zwiększenia samoświadomości i stopniowego ukierunkowania się na cel. Na tym etapie rolą profesjonalistów jest wzbudzenie w pacjencie przekonania, że wprowadzenie zmian w diecie przyniesie więcej korzyści niż potencjalnych trudności. Należy skupić się na dostarczeniu pacjentowi dodatkowej wiedzy na temat żywienia, określeniu jego specyficznych potrzeb dietetycznych, zwiększeniu chęci osiągnięcia zmiany oraz pomocy w dotarciu do potrzebnych zasobów. Długość trwania tej fazy może być różna, gdyż oprócz uświadomionej potrzeby zmiany pojawia się także opór lub lęk przed nią.

Przygotowanie

Na tym etapie pacjent jest gotowy do podjęcia działań w najbliższym czasie. Robi małe kroki w kierunku zmiany nawyków, na przykład informuje bliskich o takim zamiarze. Jego główną obawą jest możliwość porażki po podjęciu działań. W tej fazie warto zachęcać pacjenta do szukania wsparcia u profesjonalistów, np. dietetyka, oraz wspólnie z nim opracować szczegółowy plan dotyczący wprowadzania zmiany.

Działania zmierzające do uzyskania zmiany

Na etapie działania pacjent podejmuje konkretne kroki w kierunku zmiany zachowania. Jest to etap wymagający największego zaangażowania czasu i energii, a zarazem najbardziej widoczna faza procesu zmiany, w której pacjent angażuje się w działania. Profesjonalista powinien pomagać w opracowaniu planu dietetycznego, uczyć skutecznych strategii żywieniowych i monitorować postępy. Pacjent musi jednak nadal wkładać wysiłek, aby kontynuować proces zmiany, wzmacniać swoje zaangażowanie i motywację do utrzymania pożądanego zachowania. W tej fazie istotne jest stosowanie pozytywnych wzmocnień, nagradzanie pacjenta za postępy i nauczenie go samonagradzania oraz unikania sytuacji, które mogą prowadzić do powrotu do starych nawyków. Jest to etap wdrażania zaplanowanych strategii.

Utrzymanie (generalizacja zmiany po zakończeniu interwencji)

W ostatnim stadium następuje podtrzymanie uzyskanej zmiany zachowania. Pacjent powinien jednak pracować nad utrzymaniem nowych nawyków żywieniowych, nawet gdy zakończy już korzystanie z pomocy profesjonalistów (lekarza, pielęgniarki czy dietetyka).

Kluczowe jest wzmacnianie osiągnięć z poprzednich etapów, świadomość sytuacji, które mogą prowokować do powrotu do niezdrowych nawyków oraz unikanie nawrotów. Sukces w tej fazie wymaga konsekwentnego, długotrwałego wysiłku, cierpliwości, wytrwałości i zaangażowania. Faza utrzymania pożądanego zachowania jest ostatecznym celem dla pacjenta, jednak tylko nieliczne osoby osiągają ten etap bez przechodzenia nawrotów.

Nawrót

Ta faza dotyczy pacjentów, którzy skutecznie wprowadzili zalecenia dietetyczne, ale na pewien czas powrócili do niewłaściwych nawyków dietetycznych. W tym modelu nawrót jest rozumiany jako potencjalna, naturalna część procesu zmiany. Może on wystąpić na każdym etapie poza prekontemplacją i chociaż nie jest pożądany, pacjent powinien rozumieć, że może się on pojawić. Doświadczanie nawrotów jest okazją do wyciągania wniosków i uczenia się na własnych błędach, które nie powinny zniechęcać pacjenta do dalszych wysiłków w celu osiągnięcia i utrzymania pożądanej zmiany.

Pomoc terapeuty, lekarza, pielęgniarki czy dietetyka może wspomagać przechodzenie pacjenta przez kolejne fazy aż do utrzymania zalecanego sposobu odżywiania się. Zgodnie z Modelem Transteoretycznym osiągnięcie trwałej zmiany zachowania zajmuje około 6 miesięcy, choć niektórzy pacjenci zatrzymują się na stałe na którymś z wcześniejszych etapów, nie osiągając fazy utrzymania zachowania.

Zaletą Modelu Transteoretycznego (TTM) w praktyce jest jego uniwersalność – można go zastosować w różnych środowiskach i dostosować do indywidualnych potrzeb żywieniowych (Nakabayashi i wsp., 2020). W literaturze opisano także wiele innych modeli (teorii) zachowań zdrowotnych w celu wyjaśnienia, jakie czynniki na nie wpływają oraz jak przebiega proces zmian zachowań, np. modele motywacyjne, model przekonań zdrowotnych, teoria motywacji do ochrony, teoria uzasadnionego działania, modele społeczno-poznawcze czy modele fazowe i procesualne (Gołdys, 2021). Ich omawianie przekracza jednak zakres niniejszego opracowania.