Cel dydaktyczny
Po przeczytaniu tego podrozdziału będziesz w stanie:
- 2.1.1 zdefiniować pojęcia „edukacja zdrowotna” oraz „edukacja pacjenta”;
- 2.1.2 omówić etapy edukacji pacjenta oraz metody edukowania;
- 2.1.3 zreferować zasady edukacji żywieniowej oraz czynniki warunkujące jej skuteczność.
Ocena potrzeb edukacyjnych pacjenta
Wstępnym warunkiem skutecznej edukacji pacjenta jest ocena jego potrzeb edukacyjnych oraz zasobów, którymi dysponuje. Oceny można dokonać poprzez wywiad z pacjentem i jego rodziną, komunikację z zespołem terapeutycznym oraz obserwację pacjenta. Powinna ona obejmować takie elementy, jak:
- dane socjodemograficzne – wiek, płeć, grupa etniczna, wykształcenie, status socjoekonomiczny,
- kultura, wartości, przekonania i bariery w uczeniu się,
- aktualny stan zdrowia i wydolność fizyczna,
- system wsparcia, bezpieczeństwo żywieniowe, dostęp do opieki zdrowotnej,
- zasoby osobiste jednostki – poczucie własnej skuteczności i koherencji, radzenie sobie z przeciwnościami, utrzymywanie stałej motywacji, optymizm życiowy, wewnętrzne umiejscowienie kontroli zdrowia,
- postrzeganie zdrowia, gotowość pacjenta do uczenia się, zaangażowanie pacjenta w proces uczenia się – cele i priorytety, motywacja do uczenia się,
- poziom wiedzy pacjenta na temat zdrowia, obszary wymagające poznania, wyniki wcześniejszej edukacji (jeśli miała miejsce),
- preferowane metody edukacyjne – werbalne, pisemne, wizualne, multimedialne, technologiczne (Patient Education Practice Guidelines, 2021; Edukacja w POZ, 2022; Bajcar & Abramciów, 2011).
Planowanie interwencji edukacyjnej
Na tym etapie należy:
- uwzględnić indywidualne potrzeby edukacyjne pacjenta oraz dostępne zasoby, które zostały ocenione w pierwszym etapie,
- określić wspólnie z pacjentem cele edukacyjne, które powinny koncentrować się na zachowaniach pacjenta bądź konkretnym wyniku badania, być jasno określone, mierzalne i możliwe do osiągnięcia przez pacjenta,
- opracować plan nauczania z wykorzystaniem strategii opartych na dowodach naukowych i z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb oraz priorytetów pacjenta; w planie należy także wziąć pod uwagę udział rodziny i innych osób w działaniach edukacyjnych, dobór odpowiednich metod nauczania (preferowane jest podejście multimodalne z zastosowaniem więcej niż jednej metody) oraz wybór optymalnego czasu i miejsca do prowadzenia edukacji (Patient Education Practice Guidelines, 2021).
Wdrożenie planu nauczania
Na tym etapie istotne znaczenie ma:
- koncentracja na pacjencie – indywidualnie dobrany, zrozumiały dla niego język, unikanie żargonu; aktywne słuchanie, szacunek dla pacjenta, empatia, stosowanie technik motywujących,
- wykorzystanie więcej niż jednej strategii nauczania (podejście multimodalne), stosowanie różnych środków/metod, np. nauczanie w grupie, indywidualne, wideokonferencje, nauczanie zdalne; łączenie nauczania werbalnego z dostarczeniem pisemnych ulotek/instrukcji, rozmowa telefoniczna przypominająca i uzupełniająca informacje uzyskane w trakcie sesji edukacyjnej, stosowanie technik samoregulacji,
- podejmowanie decyzji wspólne z pacjentem; odnoszenie się do jego aktualnej wiedzy, zmian emocjonalnych i behawioralnych, jakie osiągnął; wsparcie społeczne (rodzice, rówieśnicy, szkoła, profesjonaliści opieki zdrowotnej),
- przestrzeganie zasad nauczania – dzielenie informacji/treści na logiczne fragmenty; sprawdzanie stopnia opanowania poznawanych treści przed przejściem do następnych; streszczanie materiału,
- umożliwienie pacjentowi zadawania pytań i systematyczne sprawdzanie rozumienia przekazanych informacji; w przypadku niewystarczającego opanowania materiału przez pacjenta – przekazywanie wiedzy w inny sposób, innymi słowami, powtarzanie, zastosowanie różnorodnych metod edukacyjnych (Patient Education Practice Guidelines, 2021; Edukacja w POZ, 2022).
Ewaluacja efektów nauczania
Ostatni etap procesu edukacji żywieniowej. Ocena końcowa podjętych w stosunku do pacjenta działań edukacyjnych polega na porównaniu założonych celów z osiągniętymi wynikami. Oceny można dokonać poprzez:
- testowanie wiedzy pacjenta (w taki sposób, aby pacjent nie czuł się oceniany),
- analizowanie zmiany w zachowaniach i wynikach badań pacjenta (np. laboratoryjnych) oraz zmiany parametrów (np. masy ciała, ciśnienia tętniczego),
- stosowanie skal (np. do oceny przestrzegania zaleceń) (Patient Education Practice Guidelines, 2021).
W zależności od założonych celów wskaźnikami skutecznej edukacji żywieniowej mogą być np.:
- zwiększenie poziomu wiedzy na temat zdrowego żywienia, zalecanej diety,
- zmiany nawyków żywieniowych na prozdrowotne – np. ograniczenie spożycia sodu u osób z nadciśnieniem tętniczym czy tłuszczów nasyconych i trans u chorych z dyslipidemiami, zwiększenie udziału w diecie warzyw i owoców, zmniejszenie kaloryczności diety,
- poprawa wskaźników antropometrycznych – redukcja masy ciała, BMI, zmniejszenie wskaźnika WHR u osób z nadwagą i otyłych,
- poprawa wyników badań laboratoryjnych – np. prawidłowe wartości morfotyczne krwi u osób z wcześniejszą anemią, prawidłowe wyniki cholesterolu LDL, HDL, trójglicerydów u osób z dyslipidemią; prawidłowy poziom glikemii u chorych na cukrzycę.
Wszystkie omówione etapy edukacji pacjenta mają zastosowanie podczas edukacji żywieniowej. Niektóre specyficzne aspekty omówiono poniżej.
Ocena czynników wpływających na edukację żywieniową i zasobów, którymi dysponuje pacjent
Podczas pierwszego etapu edukacji żywieniowej należy ocenić warunki panujące w domu, szkole, pracy, miejscu kultu oraz w środowisku społecznym pacjenta, które wpływają na odżywianie oraz ogólnie na zdrowie, jakość życia i ryzyko rozwoju chorób (Office of Disease Prevention and Health Promotion [ODPHP], 2020).
Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania bezpieczeństwa żywnościowego
Warunki ekonomiczne i społeczne mogą ograniczać dostępność lub powodować niepewność związaną z dostępem do odpowiedniej żywności (brak bezpieczeństwa żywnościowego). Mogą to być niewystarczające zasoby finansowe, brak wsparcia społecznego lub dostępu do sklepów oferujących pełny asortyment produktów. Badania wykazały, że brak bezpieczeństwa żywnościowego stanowi poważną barierę w osiąganiu celów żywieniowych i jest związany ze zwiększonym ryzykiem różnych chorób, w tym otyłości, astmy i nowotworów (ODPHP, 2020).
Wsparcie społeczne i instytucjonalne, takie jak pomoc finansowa lub programy dostarczania posiłków, mogą pomóc w poprawie bezpieczeństwa żywnościowego. Należy jednak pamiętać o występowaniu barier w dostępie do tych programów, takich jak brak świadomości ich istnienia, niejasność kryteriów kwalifikacyjnych, trudności aplikacyjne, brak transportu do punktu wydawania posiłków, chęć zachowania autonomii i niezależności przez pacjenta oraz stygmatyzacja społeczna osób korzystających z tego typu pomocy (Burris i wsp., 2021). Instytucje społeczne wraz z organizacjami non-profit zapewniają wsparcie indywidualne w pokonywaniu tych barier i uzyskiwaniu dostępu do niezbędnych zasobów.
Przekonania religijne i kulturowe
Kolejnym czynnikiem, który należy wziąć pod uwagę, są przekonania religijne i kulturowe pacjenta. Nawyki żywieniowe i indywidualne upodobania w zakresie diety czy też sposobu przygotowywania i spożywania posiłków kształtują się najczęściej w domu rodzinnym. Są one uwarunkowane kulturowo i często pozostają niezmienne w kolejnych etapach życia. Przepisy religijne dość często odnoszą się do odżywiania, np. dotyczą zakazu spożywania pewnych pokarmów (zasady koszerności w judaizmie, halal w islamie, preferencja diety wegetariańskiej w buddyzmie) oraz nakazują przestrzegania postów w okresach dyscypliny duchowej lub podczas świąt religijnych (u katolików, protestantów, prawosławnych, muzułmanów, ale także u osób wyznających judaizm). Dlatego należy pamiętać, aby w opiece nad pacjentem uwzględnić odrębności religijne, kulturowe i etniczne związane ze wzorcami żywieniowymi. Ich znajomość jest niezbędna przy udzielaniu wskazówek dietetycznych i wyborze produktów o wysokiej wartości odżywczej, które nie naruszają przekonań pacjenta. Zalecenia żywieniowe obowiązujące w Polsce są dostosowane do typowego profilu populacji w naszym kraju, jednak konstruowanie jadłospisu wyłącznie w oparciu o polskie standardy może skutkować niepowodzeniem w przypadku pacjentów z innych kręgów kulturowych, religijnych i etnicznych (Płaszewska-Żywko, 2022).
Zróżnicowanie etniczne
Innym czynnikiem, który należy uwzględnić, jest pewne zróżnicowanie w występowaniu chorób, w tym związanych z odżywianiem, w różnych grupach etnicznych (np. nietolerancja laktozy w populacjach Azji i Afryki, wyższa zachorowalność na cukrzycę, nadciśnienie tętnicze i dyslipidemia u osób czarnoskórych). Warto również pamiętać, że elementem kultury jest język, a pacjent może doświadczać barier wynikających z nieznajomości języka, którym posługuje się zespół terapeutyczny, oraz różnic w komunikacji pozawerbalnej. Czynniki te mogą negatywnie wpływać na przestrzeganie zaleceń terapeutycznych oraz efektywność działań edukacyjnych (Płaszewska-Żywko, 2022). Przezwyciężaniu tych ograniczeń sprzyja zaangażowanie różnych grup społecznych, wykorzystanie specjalistycznych stron internetowych, kontakty z członkami wspólnot religijnych, a także wsparcie ze strony zespołu interprofesjonalnego poprzez modyfikację zaleceń i metod edukacyjnych oraz pomoc w dotarciu do zasobów.
Potrzeby i możliwości edukacyjne
Na początku procesu edukacji żywieniowej należy ocenić potrzeby edukacyjne, zdolność uczenia się pacjenta i jego rodziny oraz możliwości zapewnienia sobie odpowiedniego odżywiania. Konieczne jest rozpoznanie deficytów, które mogą zakłócać naukę, takich jak bariery językowe, niewystarczająca umiejętność liczenia i czytania (np. etykiet na produktach żywnościowych), niski poziom alfabetyzmu zdrowotnego oraz zaburzenia w funkcjonowaniu narządów zmysłów (wzrok, słuch), które utrudniają nie tylko proces uczenia się, ale także zapewnianie sobie odpowiednich produktów i przygotowywanie posiłków.
Nawyki żywieniowe
Istotne znaczenie ma wyjściowa ocena nawyków żywieniowych pacjenta. Pomocnym narzędziem jest tu 24-godzinny dzienniczek żywieniowy, w którym pacjent zapisuje wszystkie spożyte pokarmy i napoje z ostatniego dnia (Ilustracja 2.2). Dzienniczek żywieniowy może być stosowany zarówno u młodzieży, jak i dorosłych, a także u osób raportujących dietę swoich dzieci (Arsenault i wsp., 2020). Analiza 24-godzinnego dzienniczka żywieniowego pozwala wyciągnąć wstępne wnioski na temat diety, jaką stosuje pacjent, a następnie, poprzez kontynuowanie tej metody, ustalić występujące w niej ewentualne nieprawidłowości. Przykładowo, jeśli pacjent zazwyczaj pomija śniadanie, zjada głównie żywność przetworzoną lub fast foody, pije słodkie napoje i/lub spożywa produkty o wysokiej zawartości soli, informacja ta pomoże zidentyfikować obszary wymagające edukacji żywieniowej.
Potrzeby dietetyczne
Kolejnym aspektem oceny jest poznanie specjalnych potrzeb dietetycznych pacjenta. Należy uwzględnić jego specyficzne preferencje dietetyczne, wspomniane już wymagania religijne i kulturowe oraz ograniczenia medyczne wynikające z obecności chorób, takie jak dieta cukrzycowa, niskosodowa czy dieta z wykluczeniem pewnych produktów powodujących alergie (np. bezglutenowa, bezlaktozowa).