Cel dydaktyczny
Po przeczytaniu tego podrozdziału będziesz w stanie:
- 10.1.1 dokonać oceny stanu pacjenta, zidentyfikować objawy ze strony układu mięśniowo-szkieletowego i skóry oraz przeanalizować ich związek z odżywianiem;
- 10.1.2 zaplanować i wdrożyć zalecenia dietetyczne wspierające funkcjonowanie układu mięśniowo-szkieletowego i kondycji skóry na różnych etapach życia, a także w przebiegu chorób tych układów;
- 10.1.3 ocenić plan żywieniowy pod kątem jego wpływu na utrzymanie integralności strukturalnej kości, mięśni i skóry oraz procesy ich regeneracji;
- 10.1.4 monitorować skuteczność wdrożonych działań żywieniowych i w razie potrzeby modyfikować plan dietetyczny w celu poprawy stanu układu mięśniowo-szkieletowego i skóry;
- 10.1.5 dokonać oceny układu mięśniowo-szkieletowego i skóry pacjenta poprzez wywiad podmiotowy, badanie przedmiotowe oraz analizę wyników badań diagnostycznych i laboratoryjnych w celu identyfikacji objawów i czynników ryzyka związanych z niedoborami żywieniowymi;
- 10.1.6 przeanalizować związki między stanem odżywienia a występowaniem zaburzeń w obrębie układu mięśniowo-szkieletowego i skóry, w tym rozpoznawać niedobory składników odżywczych wpływających na zdrowie kości, mięśni, skóry, włosów i paznokci;
- 10.1.7 interpretować wyniki badań klinicznych i laboratoryjnych w kontekście oceny wpływu żywienia na stan zdrowia pacjenta oraz formułować wnioski umożliwiające zaplanowanie indywidualnych interwencji dietetycznych wspierających funkcjonowanie układu mięśniowo-szkieletowego i skóry.
Badanie podmiotowe
Jednym z zadań pielęgniarki i pielęgniarza jest przeprowadzenie oceny układu mięśniowo-szkieletowego i skóry w celu zidentyfikowania rodzaju i nasilenia problemów, takich jak osłabienie siły mięśniowej, zmniejszona gęstość kości, zaburzenia gojenia ran czy zmiany skórne. Ocena ta powinna również obejmować analizę czynników ryzyka, w tym niedoborów żywieniowych, które mogą wpływać na stan tych układów. Identyfikacja problemów pozwala na wyłonienie obszarów możliwych do modyfikacji poprzez interwencje dietetyczne i zmianę stylu życia, co wspiera regenerację i utrzymanie prawidłowego funkcjonowania mięśni, kości i skóry.
W wywiadzie z pacjentem w ramach badania podmiotowego powinny się znaleźć:
- Ocena stanu neurologicznego – pytania o przebyte incydenty naczyniowo-mózgowe (np. udar mózgu), zaburzenia pamięci, trudności z koncentracją, zdolność podejmowania decyzji, objawy drżenia, sztywności mięśni czy problemy z koordynacją ruchów. Układ nerwowy odgrywa kluczową rolę w kontroli funkcji mięśni i skóry, dlatego zaburzenia neurologiczne, takie jak udar czy choroba Parkinsona, mogą powodować ograniczenia ruchowe i zaburzenia percepcji. A to zwiększa ryzyko zaniku mięśni, odleżyn i trudności w pielęgnacji skóry. (National Institute of Neurological Disorders and Stroke, 2023; National Library of Medicine, 2022).
- Wywiad żywieniowy – analiza nawyków dietetycznych pacjenta, rodzajów spożywanych pokarmów, częstotliwości posiłków, obecności suplementacji oraz ocena ewentualnych niedoborów składników odżywczych wpływających na zdrowie kości, mięśni i skóry, takich jak wapń, witamina D, białko, witamina C, cynk czy kwasy tłuszczowe omega. Odpowiednie odżywianie jest podstawą dla utrzymania zdrowia mięśni, kości i skóry. Niedobory białka, wapnia, witaminy D czy witaminy C wpływają na osłabienie mięśni, zmniejszenie gęstości kości oraz zaburzenia gojenia się ran (Centers for Disease Control and Prevention, 2022; Cao i in., 2020).
- Wywiad chorobowy – pytania o przebyte zabiegi chirurgiczne, wcześniejsze złamania, urazy, choroby układu mięśniowo-szkieletowego (np. choroba zwyrodnieniowa stawów, osteoporoza) oraz dermatologiczne (np. egzema, łuszczyca) z uwzględnieniem ich ewentualnego dziedziczenia w rodzinie. Przebyte choroby, operacje i urazy wpływają na aktualną kondycję układu mięśniowo-szkieletowego i skóry. Informacje o schorzeniach dziedzicznych, takich jak osteoporoza czy choroby autoimmunologiczne, pomagają w ocenie ryzyka wystąpienia powikłań (Orthopedic Oncology, 2023).
- Styl życia – analiza poziomu aktywności fizycznej, rodzaju wykonywanych ćwiczeń, nawyków związanych z pielęgnacją skóry, ekspozycją na czynniki środowiskowe (np. promieniowanie UV) oraz stosowaniem używek mogących wpływać na kondycję skóry i układu mięśniowo-szkieletowego. Aktywność fizyczna i styl życia mają bezpośredni wpływ na siłę mięśni, elastyczność stawów i zdrowie skóry. Niska aktywność zwiększa ryzyko zaniku mięśni, sztywności stawów i otyłości, a niewłaściwa pielęgnacja skóry sprzyja jej uszkodzeniom i infekcjom.
- Problemy skórne i mięśniowo-szkieletowe – pytania o występowanie bólu mięśni, sztywności stawów, trudności w poruszaniu się, obecność zmian skórnych takich jak owrzodzenia, odleżyny, infekcje skóry lub zaburzenia pigmentacji (np. bielactwo) oraz ich ewentualny wpływ na codzienne funkcjonowanie. Objawy takie jak ból, sztywność czy obecność zmian skórnych mogą świadczyć o toczących się procesach chorobowych. Wczesna identyfikacja tych problemów umożliwia szybszą interwencję i zapobiega poważniejszym powikłaniom (ASCCC Open Educational Resources Initiative, 2021; Cleveland Clinic, 2022).
- Stan emocjonalny i psychologiczny – ocena wpływu chorób układu mięśniowo-szkieletowego i skóry na samoocenę, jakość życia oraz poziom lęku i depresji, co jest istotne zwłaszcza w przypadku schorzeń widocznych, takich jak zmiany skórne. Choroby układu mięśniowo-szkieletowego i skóry mogą wpływać negatywnie na samoocenę, prowadzić do obniżenia jakości życia i depresji, szczególnie gdy zmiany są widoczne lub ograniczają samodzielność pacjenta (Cleveland Clinic, 2022).
Badanie przedmiotowe
Badanie przedmiotowe wykonywane w ramach kompetencji pielęgniarki lub pielęgniarza obejmuje ocenę układu mięśniowo-szkieletowego i skóry, dostarczając istotnych informacji na temat stanu odżywienia pacjenta, jego wydolności funkcjonalnej oraz ryzyka wystąpienia powikłań wynikających z niedoborów składników odżywczych i procesów degeneracyjnych.
Badanie przedmiotowe pacjenta powinno uwzględniać elementy takie jak:
Ocena postawy ciała
Obserwacja sylwetki w pozycji stojącej i siedzącej, ocena obecności nieprawidłowości takich jak kifoza, lordoza, skolioza, asymetrie ramion, miednicy lub kończyn. Ocenia się prawidłowość ukształtowania kręgosłupa i rozmieszczenia masy ciała. Wady postawy mogą wskazywać na zaburzenia mineralizacji kości lub procesy zwyrodnieniowe. Nieprawidłowości postawy mogą też świadczyć o chorobach układu mięśniowo-szkieletowego, niedoborach wapnia i witaminy D, a także zmianach degeneracyjnych związanych z wiekiem lub stanem odżywienia (LibreTexts Medicine, 2019; Academic Senate for California Community Colleges (ASCCC) Open Educational Resources Initiative, 2021).
Ocena ruchomości stawów (zakres ruchu – ROM)
Pomiar aktywnego i biernego zakresu ruchu w dużych i małych stawach, obserwacja płynności i symetrii ruchów. Test ROM (Range of Motion) to test sprawdzający zakres zgięcia i wyprostu. Ograniczony zakres ruchu może być wynikiem choroby zwyrodnieniowej stawów, zapalenia stawów lub sarkopenii. Badanie pozwala ocenić funkcjonalność układu mięśniowo-szkieletowego i wczesne oznaki niedożywienia (National Institute of Neurological Disorders and Stroke, 2023; ASCCC Open Educational Resources Initiative, 2021).
Ocena siły mięśniowej
Porównanie siły mięśni w kończynach górnych i dolnych, testy oporowe. Zastosowanie ma test siły chwytu obu rąk i test siły nacisku obu stóp. Osłabienie mięśniowe może być wynikiem niedoborów białka, sarkopenii, chorób neurologicznych lub braku aktywności fizycznej. Symetria siły mięśni wskazuje na prawidłową funkcję układu nerwowo-mięśniowego (Centers for Disease Control and Prevention, 2022).
Ocena napięcia mięśniowego
Ocena napięcia mięśniowego w spoczynku – obecność spastyczności lub wiotkości. Ocenia się, czy napięcie mięśniowe jest prawidłowe, obniżone (wiotkość) czy wzmożone (spastyczność). Napięcie mięśniowe odzwierciedla prawidłowość funkcji nerwowo-mięśniowej. Odchylenia od normy mogą świadczyć o chorobach neurologicznych lub uszkodzeniu ośrodkowego układu nerwowego. Niedobory składników odżywczych mogą dodatkowo wpływać na napięcie mięśniowe (National Library of Medicine, 2022).
Ocena chodu
Obserwacja wzorca chodu – rytmiczność, długość kroku, równowaga, obecność utykania, szurania nogami bądź chodu kaczkowatego. Zaburzenia chodu zwiększają ryzyko upadków i mogą być skutkiem chorób neurodegeneracyjnych, niedożywienia prowadzącego do osłabienia mięśni, bólów stawów lub deformacji kostnych. Ocenę ryzyka upadku w warunkach polskich wykonuje się najczęściej przy pomocy testu TINETTI. Natomiast w USA oceny dokonuje się między innymi przy użyciu skali Morse’a (National Institute of Neurological Disorders and Stroke, 2023).
Ocena skóry
Inspekcja skóry obejmuje jej kolor, ciągłość, nawilżenie, obecność zmian skórnych (rany, odleżyny, przebarwienia), elastyczność (test namiotowatości). Stan skóry odzwierciedla ogólny stan zdrowia i odżywienia. Suchość, łuszczenie się skóry lub odleżyny mogą wskazywać na niedobory witamin (A, C, E) i białka oraz niewłaściwe nawodnienie (ASCCC Open Educational Resources Initiative, 2021; Cao i in., 2020). Analizy bielactwa dokonuje się poprzez ocenę utraty pigmentacji skóry, a następnie stosuje się wsparcie terapii witaminami B12, kwasem foliowym i cynkiem (Cleveland Clinic, 2022).
Ocena włosów
Ocena włosów dotyczy ich rozmieszczenia, struktury i wyglądu, obecności łysienia, łamliwości, oznak infekcji. Zmiany w strukturze i ilości włosów mogą wskazywać na niedobory żywieniowe (biotyna, witaminy z grupy B, żelazo) oraz zaburzenia hormonalne (Cao i in., 2020).
Ocena paznokci
Ocena paznokci obejmuje ich kształt, kolor, teksturę oraz obecność zmian patologicznych (łysienie, prążki, zmiany zabarwienia, łyżeczkowatość, pałeczkowatość). Zmiany w paznokciach mogą być wynikiem niedoborów żelaza, witaminy B12, kwasu foliowego lub chorób przewlekłych. Łamliwość paznokci często wiąże się z niedoborem witamin A i C (Marriott i in., 2020; White, 2022).
Ocena obecności zmian patologicznych skóry (odleżyny, owrzodzenia, infekcje)
Ocena zmian patologicznych skóry dotyczy miejsc narażonych na ucisk i tarcie oraz zmian odleżynowych. Uszkodzenia skóry takie jak odleżyny są sygnałem niedożywienia, złej pielęgnacji, długotrwałego unieruchomienia oraz obniżonej odporności organizmu. Do oceny ryzyka powstania odleżyn służą między innymi stosowana w Polsce skala Norton lub Douglas oraz używana głównie w USA Skala Braden (Johns Hopkins Medicine, 2023).
Ocena elastyczności skóry (test namiotowatości)
Ocenie elastyczności skóry polega na przeprowadzeniu testu: uszczypnięciu skóry na grzbiecie dłoni i obserwacji czasu powrotu do normy. Test ten pozwala ocenić nawodnienie organizmu. Wydłużony czas powrotu skóry do normy wskazuje na odwodnienie lub zaburzenia odżywienia (White, 2022).
Ocena diagnostyczna
Ocena diagnostyczna i laboratoryjna w kontekście wpływu odżywiania na układ mięśniowo-szkieletowy i powłokę wspólną powinna obejmować następujące elementy:
Badania obrazowe układu mięśniowo-szkieletowego
Badania obrazowe pozwalają na ocenę zmian w strukturze kości, stawów oraz tkanek miękkich, które mogą wynikać z niedoborów żywieniowych lub chorób zwyrodnieniowych. Należą do nich:
- badanie rentgenowskie (RTG) – ocena zmian zwyrodnieniowych stawów, złamań i osteoporozy,
- tomografia komputerowa (CT) – szczegółowa analiza struktur kostnych i stawowych,
- rezonans magnetyczny (MRI) – diagnostyka tkanek miękkich, mięśni i więzadeł,
- ultrasonografia (USG) – ocena mięśni, ścięgien, stawów i płynu stawowego,
- artroskopia – wizualna ocena wnętrza stawów,
- scyntygrafia kości (SPECT) – wykrywanie stanów zapalnych i patologii nowotworowych,
- densytometria (DXA) – pomiar gęstości mineralnej kości (diagnostyka osteoporozy) (LibreTexts Musculoskeletal Assessment, 2022; Pagana i Pagana, 2023).
Badania neurofizjologiczne
Służą ocenie funkcji nerwowo-mięśniowych, szczególnie w chorobach powiązanych z niedoborami odżywczymi lub degeneracją układu nerwowego. Należą do nich:
- elektromiografia (EMG) – analiza aktywności elektrycznej mięśni,
- neuropathy Impairment Score (NIS) – ocena stopnia uszkodzenia nerwów obwodowych (National Institute of Neurological Disorders and Stroke, 2023; National Library of Medicine, 2022).
Badania laboratoryjne krwi
Badania laboratoryjne dostarczają kluczowych informacji o stanie odżywienia, obecności procesów zapalnych oraz ryzyku chorób metabolicznych. Należą do nich następujące wskaźniki:
- poziom fosfokinazy kreatynowej (CK) – marker rozpadu komórek mięśniowych. W układzie mięśniowo-szkieletowym wzrost CK odzwierciedla procesy degeneracyjne mięśni, wskazując na stres mechaniczny lub zapalny w tkance mięśniowej. Choć CK nie jest bezpośrednim markerem chorób skóry, w przypadłościach takich jak dermatomyositis (zapalenie mięśni i skóry) poziom CK jest znacznie podwyższony, obrazując zarówno zapalenie mięśni, jak i zmiany skórne towarzyszące temu procesowi,
- odczyn opadania erytrocytów (OB, ESR) – niespecyficzny wskaźnik stanu zapalnego lub procesów nowotworowych w organizmie,
- białko C-reaktywne (CRP) – czuły marker stanu zapalnego, umożliwiający wczesną detekcję procesów zapalnych i ich dynamiki,
- przeciwciała przeciw cyklicznemu cytrulinowanemu peptydowi (anti-CCP) – specyficzny marker wykorzystywany w diagnostyce reumatoidalnego zapalenia stawów (RZS), często wykrywany we wczesnym stadium choroby,
- przeciwciała przeciwjądrowe (ANA) – autoprzeciwciała używane w diagnostyce chorób autoimmunologicznych, w szczególności tocznia rumieniowatego układowego (SLE) i innych kolagenoz,
- morfologia krwi (CBC, Complete Blood Count) – podstawowe badanie krwi oceniające liczbę i jakość komórek krwi; wykorzystywane w diagnostyce anemii, zakażeń, zaburzeń hematologicznych,
- stężenie wapnia w surowicy – wskaźnik oceny gospodarki wapniowo-fosforanowej; odzwierciedla stan mineralizacji kości i funkcji przytarczyc,
- czynnik reumatoidalny (RF) – autoprzeciwciała stosowane w rozpoznawaniu reumatoidalnego zapalenia stawów i innych chorób autoimmunologicznych,
- stężenie witaminy D – oznaczanie stężenia 25(OH)D; kluczowe dla oceny gospodarki wapniowo-fosforanowej i zdrowia kości,
- profil elektrolitów – analiza stężeń elektrolitów (sód, potas, chlorki, wapń, magnez) w celu oceny równowagi kwasowo-zasadowej, gospodarki wodno-elektrolitowej oraz funkcji nerek i serca,
- biopsja tkankowa – wykonywana w przypadku podejrzenia chorób nowotworowych lub zapalnych skóry (Pagana i Pagana, 2023).
Analiza wpływu żywienia na układ mięśniowo-szkieletowy i skórę
Prawidłowe odżywianie odgrywa kluczową rolę w utrzymaniu zdrowia układu mięśniowo-szkieletowego oraz skóry (w tym włosów i paznokci). Istotne znaczenie mają zarówno makroskładniki (białka, tłuszcze, węglowodany), jak i mikroskładniki (witaminy i minerały), które wspierają rozwój i regenerację tkanek oraz zapobiegają procesom degeneracyjnym.
Układ mięśniowo-szkieletowy obejmuje kości, mięśnie szkieletowe, ścięgna i więzadła, odpowiadające za utrzymanie kształtu ciała, ruch oraz ochronę narządów wewnętrznych (LibreTexts Medicine, 2019). Składniki odżywcze takie jak wapń, fosfor i witamina D są niezbędne do prawidłowej mineralizacji kości i zapobiegania osteoporozie. Białko odgrywa fundamentalną rolę w utrzymaniu masy mięśniowej, natomiast kwasy tłuszczowe omega-3 oraz produkty bogate w witaminę C wspierają regenerację tkanek i działają przeciwzapalnie (Benedetti, 2021; Saeg, 2021).
Dieta bogata w produkty przeciwzapalne – pomidory, oliwę z oliwek, warzywa liściaste, orzechy, tłuste ryby i owoce, w tym ananas zawierający bromelainę – wspiera kontrolę procesów zapalnych, co ma szczególne znaczenie w chorobach zapalnych stawów, takich jak reumatoidalne zapalenie stawów i łuszczycowe zapalenie stawów (Nursing Skills, 2023).
Niedobory żywieniowe mogą prowadzić do szeregu niekorzystnych zmian w obrębie układu mięśniowo-szkieletowego, takich jak:
- zanik mięśni,
- zmniejszenie masy kostnej (osteopenia, osteoporoza),
- zwiększone ryzyko złamań,
- deformacje postawy (kifoza, lordoza, skolioza),
- zaburzenia chodu i równowagi (Centers for Disease Control and Prevention, 2022).
Wraz z wiekiem obserwuje się naturalne zmniejszenie ilości minerałów w kościach oraz degradację chrząstki stawowej, co prowadzi do bólu i sztywności stawów oraz zwiększa ryzyko rozwoju choroby zwyrodnieniowej stawów (Academic Senate for California Community Colleges, 2021).
Skóra pełni funkcje ochronne i uczestniczy w syntezie witaminy D oraz regulacji gospodarki wodno-elektrolitowej (ASCCC Open Educational Resources Initiative, 2021). Niedobory witamin A, C, E, biotyny (B7) i cynku wpływają na:
- pogorszenie elastyczności i nawilżenia skóry,
- łamliwość włosów i paznokci,
- upośledzenie procesów gojenia ran,
- większą podatność na zmiany skórne, takie jak odleżyny czy owrzodzenia (Marriott i in., 2020; White, 2022).
Badania pokazują również, że dieta wpływa na procesy starzenia się skóry, w których istotną rolę odgrywają białko (kolagen), witamina C i woda, wspierające utrzymanie ciągłości strukturalnej skóry oraz jej funkcji bariery ochronnej (Cao i in., 2020).
Dieta oparta na dowodach naukowych (ang. Evidence-Based Practice, EBP) odgrywa kluczową rolę w profilaktyce chorób układu mięśniowo-szkieletowego i skóry oraz w procesach leczenia i rehabilitacji. Krytyczna analiza źródeł informacji, szczególnie tych dostępnych w mediach społecznościowych, jest niezbędna do prawidłowego edukowania pacjentów w zakresie żywienia.