6.2 Produkcja w krótkim okresie

W tym podrozdziale chcemy zbadać związek między wytwarzanym przez przedsiębiorstwo wolumenem produkcji a kosztem jego wytworzenia. Wspomnieliśmy już, że koszt konkretnego dobra lub usługi zależy od tego, ile nakładów jest potrzebnych do ich wyprodukowania i ile te nakłady kosztują. Na pierwsze pytanie możemy odpowiedzieć, wprowadzając funkcję produkcji przedsiębiorstwa.

Produkcja to proces (lub znacznie częściej szereg procesów), który przedsiębiorstwo wykorzystuje do przekształcania nakładów (np. pracy, kapitału, surowców) w gotowe produkty, tj. dobra lub usługi oferowane przez firmę na rynku. Przeanalizujmy proces powstawania pizzy. Pizzaiolo (czyli kucharz formujący pizzę) potrzebuje mąki, wody i drożdży, aby zrobić ciasto. Następnie z pomidorów, przypraw i wody przygotowuje sos, którym posmaruje uformowany placek. Po nałożeniu nań sera i innych dodatków (szynki, grzybów, owoców morza itp.) pizza trafia do pieca. No właśnie, w pizzerii niezbędny jest piec opalany drewnem, jak również specjalna drewniana deska podobna do łopaty, która służy do wkładania i wyjmowania pizzy. Po upieczeniu pizzę pakuje się do pudełka (jeśli jest na wynos), a klient płaci za przygotowany produkt. Jakie są zatem nakłady (lub czynniki produkcji) wykorzystywane w procesie produkcji pizzy?

Ekonomiści dzielą czynniki produkcji na kilka kategorii:

• Zasoby naturalne (ziemia i surowce) (ang. natural resources). Składniki niezbędne do przygotowania pizzy to surowce. Należą do nich mąka, drożdże i woda do ciasta, pomidory i zioła do sosu oraz ser i inne dodatki, które dopełnią pizzę. Jeśli pizzeria korzysta z pieca opalanego drewnem, wówczas jako surowiec dodamy drewno. Gdyby piec był ogrzewany gazem ziemnym, do surowców zaliczylibyśmy gaz. Nie zapominajmy o elektryczności potrzebnej do oświetlenia kuchni. Gdybyśmy – zamiast procesu wytwarzania pizzy – analizowali proces produkcji zbóż, wśród zasobów naturalnych umieścilibyśmy ziemię, którą rolnik wykorzystuje pod uprawy.
• Praca (ang. labor). W kontekście produkcji praca oznacza ludzki wysiłek, zarówno fizyczny, jak i umysłowy. Praca kucharza jest najważniejszym elementem tego czynnika produkcji. Pizzaiolo musi być wystarczająco silny, aby rozwałkować ciasto, włożyć pizzę i wyjąć ją z pieca, a jednocześnie wystarczająco zręczny, aby uformować w powietrzu cienki placek. Oczywiście musi też wiedzieć, jak zrobić pizzę, jak długo ją piec i znać inne tajniki wytwarzania pizzy. Pizzeria może również zatrudniać jedną osobę lub więcej do obsługi klientów, przyjmowania zamówień i inkasowania płatności.
• Kapitał (ang. capital). Gdy ekonomiści stosują ten termin, nie mają na myśli kapitału finansowego (pieniędzy), lecz kapitał fizyczny, czyli maszyny, sprzęt i budynki, których używa się w trakcie produkcji. W przypadku pizzerii kapitał obejmuje piec do pizzy, przybory kuchenne wykorzystywane przez kucharza, budynek i pozostałe niezbędne wyposażenie (np. stoły i krzesła).
• Technologia (ang. technology). Pojęcie to odnosi się do procesu lub procesów produkcji. W jakiej proporcji pizzaiolo łączy składniki, aby zrobić idealne ciasto na pizzę? Do jakiej temperatury powinien być nagrzany piec? Jak długo należy trzymać w nim pizzę? Jaki jest najlepszy dostępny na rynku piec opalany drewnem? A może jednak lepszy będzie gazowy? Czy restauracja powinna wyrabiać własne ciasto i sos, czy może lepiej je kupić (tak jak zazwyczaj dzieje się z deserami we włoskich knajpkach)?
• Przedsiębiorczość (ang. entrepreneurship). Proces produkcji wymaga podjęcia wielu istotnych decyzji i dużej wiedzy, nawet w przypadku produktu tak nieskomplikowanego jak pizza. Kto podejmuje te decyzje? Ostatecznie to przedsiębiorca, osoba prowadząca działalność gospodarczą, musi się z nimi zmierzyć. Przedsiębiorczość to nic innego jak dostrzeganie potrzeb konsumentów i wymyślanie sposobów, które pozwolą zarobić pieniądze na ich zaspokajaniu. Mark Zuckerberg jako pierwszy zorientował się, że pieniądze będzie można zarobić na umożliwieniu ludziom dzielenia się z innymi szczegółami z prywatnego życia za pomocą specjalnie do tego zaprojektowanej aplikacji komputerowej. W ten sposób stworzył rynek, na którym działają media społecznościowe i niezależnie od tego, że młodzi ludzie znacznie częściej niż Facebooka używają teraz TikToka, jak również niezależnie od wątpliwości etycznych i prawnych związanych ze sprzedażą danych, które użytkownicy Facebooka dobrowolnie udostępniają w tej aplikacji, uczyniło to z Marka Zuckerberga jednego z najbogatszych ludzi na świecie. To chyba najlepszy przykład przedsiębiorczości w działaniu.

Koszt produkcji pizzy (lub dowolnego innego produktu) zależy od ilości kapitału, pracy, surowców i innych niezbędnych czynników produkcji oraz ceny, którą musi zapłacić przedsiębiorca za każdy z nich. Przyjrzyjmy się zatem temu problemowi nieco dokładniej.

Możemy podsumować nasze dotychczasowe rozważania w formie funkcji produkcji – wyrażenia matematycznego lub równania, które wyjaśnia relację między danymi wejściowymi a wynikami: $Q = f\left[NR\text{,}L\text{,}K\text{,}t\text{,}E\right]$ gdzie NR to zasoby naturalne (Natural Resources), L to praca (Labor), K to kapitał (Capital), t to technologia (Technology) oraz E to przedsiębiorczość (Entrepreneurship).

Funkcja produkcji daje odpowiedź na pytanie, jaką wielkość produkcji może wytworzyć przedsiębiorstwo przy różnych poziomach nakładów. Dla każdego produktu (pizzy, samochodu i zboża) można stworzyć specyficzną i unikalną funkcję produkcji. Ilość pracy wykorzystywanej przez rolnika do wyprodukowania kwintala pszenicy jest prawdopodobnie inna niż ilość pracy potrzebna do wyprodukowania samochodu. Każde przedsiębiorstwo może produkować w nieco inny sposób, więc nawet funkcje produkcji przedsiębiorstw z tej samej branży mogą być nieco inne (w jednej pizzerii wszystkie składniki pizzy wytwarzane będą w lokalu, zaś w drugiej ciasto i sos dostarczą poddostawcy). Pizzeria z konsumpcją na miejscu prawdopodobnie zużywa więcej pracy (kelnerów i osób zmywających zastawę stołową) niż restauracja produkująca wyłącznie na wynos.

Możemy opisać te nakłady i czynniki produkcji (oraz wiążące się z nimi koszty) jako stałe lub zmienne.

Stałe nakłady i czynniki produkcji (ang. fixed inputs) to takie, których ilości nie można zwiększyć lub zmniejszyć w krótkim okresie. W przykładzie z pizzą nakładem stałym jest np. lokal. Gdy przedsiębiorca podpisze umowę najmu i zobowiąże się opłacać czynsz w jakimś okresie, nie może się z niej wycofać aż do momentu jej wygaśnięcia. W krótkim okresie nie da się również znaleźć kolejnej nieruchomości, którą od razu można wykorzystać jako pizzerię. Oznacza to, że również koszt najmu pomieszczeń jest stały. Stałe nakłady określają maksymalną zdolność produkcyjną przedsiębiorstwa w krótkim okresie. Przecież nawet jeśli będziemy powiększać zatrudnienie i kupować więcej surowców, to w jednym budynku nie da się zwiększać produkcji pizzy w nieskończoność. Analogicznie jest z potencjalnym produktem możliwym do wytworzenia w danym społeczeństwie, który zdefiniowany jest przez krzywą możliwości produkcyjnych. Wskazuje ona na maksymalną wielkość produkcji, jaką społeczeństwo może wytworzyć w danym momencie przy użyciu dostępnych zasobów.

Zmienne nakłady i czynniki produkcji (ang. variable inputs) można łatwo zwiększyć lub zmniejszyć w krótkim okresie. Aby zamówić więcej mąki, pomidorów i szynki, pizzaiolo może po prostu zadzwonić do dostawcy. Składniki do przygotowania placków są zatem nakładami zmiennymi. Właściciel może również dość szybko zatrudnić nową osobę do obsługi telefonicznych zamówień, ponieważ praca ta nie wymaga żadnych długo nabywanych umiejętności ani kwalifikacji.

Ekonomiści zwykle używają skróconej formy funkcji produkcji: $Q = f\left[L\text{,}K\right]\text{,}$ gdzie L reprezentuje wszystkie nakłady zmienne, zaś K – wszystkie nakłady stałe. Wynika to z przyjęcia założenia, zgodnie z którym w krótkim okresie łatwo jest zwiększać nakład pracy (Labor), natomiast powiększanie nakładu Kapitału nie jest możliwe.

W konsekwencji ekonomiści analizują sytuację przedsiębiorstwa, w tym przede wszystkim poziom jego produkcji, w krótkim i w długim okresie.

Krótki okres (ang. short run) to czas, w którym przynajmniej niektóre czynniki produkcji są stałe. Dla pizzerii krótkim okresem będzie czas obowiązywania umowy najmu pomieszczeń, ponieważ związany bieżącą umową właściciel nie może wybrać innego lokalu.

W długim okresie (ang. long run) wszystkie nakłady i czynniki produkcji są zmienne. Po wygaśnięciu umowy najmu pomieszczeń na pizzerię właściciel może przenieść się do większego lub mniejszego lokalu, w zależności od popytu na przygotowywane przezeń placki.

Przyjrzyjmy się produkcji w krótkim okresie na konkretnym przykładzie: ścinania drzew za pomocą piły spalinowej.

Ponieważ na mocy definicji nakład kapitału jest stały w krótkim okresie, nasza funkcja produkcji ma postać:

To równanie w prosty sposób pokazuje, że wielkość produkcji (np. liczba drzew ścinanych dziennie) zależy tylko od wielkości zatrudnionej siły roboczej (np. liczby pracujących drwali), przy założeniu, że nakład kapitału jest stały (czyli dysponują oni jedną piłą spalinową). Możemy zilustrować funkcję produkcji konkretnymi wartościami, tak jak to zostało pokazane w Tabeli 6.2.

Warto zauważyć, że do naszych rozważań wprowadziliśmy nowe pojęcia. Produkcję (Q) możemy także nazwać produkcją całkowitą (TP – total product), co oznacza wielkość produkcji wytworzoną przy danej ilości pracy i stałej ilości kapitału. W tym przykładzie jeden drwal używający piły może ściąć cztery drzewa w ciągu godziny. Dwóch drwali, mając do dyspozycji jedną piłę, może ściąć w tym samym okresie dziesięć drzew. Dzieje się tak dlatego, że podczas gdy pierwszy pracuje przy ścinaniu, drugi wyszukuje kolejne drzewa nadające się do ścięcia. Mogą się również zmieniać przy pracy, dzięki czemu mniej się męczą i pracują wydajniej.

Powinniśmy również wprowadzić bardzo ważne pojęcie: produkt krańcowy (marginalny) (ang. marginal product). Produkt krańcowy to dodatkowa produkcja, która zostaje wytworzona dzięki zatrudnieniu kolejnego pracownika. Produktu krańcowego nie należy jednak utożsamiać z konkretnymi dobrami lub usługami, które wytworzyła nowo zatrudniona osoba. Przecież dodatkowe 6 ściętych drzew w naszym przykładzie zostało wyprodukowane przez dwóch drwali. Przyrost produkcji był możliwy dzięki zatrudnieniu kolejnego pracownika, ale nie jest on efektem wyłącznie jego pracy. W ujęciu matematycznym produkt krańcowy to przyrost produktu całkowitego podzielony przez przyrost nakładu pracy: $MP = \Delta \mathrm{(T}\mathrm{P)}/\Delta L$ W powyższej tabeli, ponieważ 0 pracowników ścina 0 drzew, produkt krańcowy pierwszego pracownika to cztery drzewa dziennie, ale produkt krańcowy drugiego pracownika to sześć drzew dziennie. Dlaczego tak się dzieje? Jak wskazaliśmy powyżej, wynika to z charakteru omawianego procesu produkcyjnego. Załóżmy, że dodamy do tej historyjki trzeciego drwala. Jaki będzie produkt krańcowy tej osoby? Co ta osoba wniesie do zespołu? Może na przykład dbać o dostarczanie paliwa, dzięki któremu piła mechaniczna działa, albo przynosić wodę, którą orzeźwiać się będą koledzy. Trzeci pracownik umożliwi również jeszcze częstsze zmiany przy ścinaniu, co uczyni pracę każdego z drwali szybszą. Wartości, które zostały wskazane w tabeli, pozwalają na sformułowanie niezwykle ważnego wniosku dotyczącego produkcji w krótkim okresie. Wraz ze wzrostem liczby zatrudnionych osób produkt krańcowy początkowo rośnie, ale wcześniej czy później nieuchronnie zaczyna maleć. Od pewnego poziomu zatrudnienia każdy kolejny pracownik nie przekłada się już na wzrost wielkości produkcji albo jego wpływ na produkt całkowity jest ujemny. Wniosek ten nazywany jest prawem malejącego produktu krańcowego (ang. law of diminishing marginal product) i jest immanentną cechą produkcji w krótkim okresie.

Koncepcja malejącej produktywności krańcowej jest bardzo podobna do malejącej użyteczności krańcowej, o której była mowa w rozdziale dotyczącym wyboru konsumenta. Obie z kolei są przykładami bardziej ogólnej koncepcji malejących przychodów krańcowych. Dlaczego produktywność krańcowa maleje? Dzieje się tak ze względu na stały nakład kapitału (szerzej – na nakłady stałych czynników produkcji). Wrócimy do tego zagadnienia, gdy w jednym z kolejnych podrozdziałów będziemy omawiać produkcję w długim okresie.

Prawo malejącego produktu krańcowego możemy również przedstawić graficznie, na przykład tak, jak na Ilustracji 6.5 i Ilustracji 6.6. Ilustracja 6.5 wykorzystuje dane z Tabeli 6.2. Natomiast Ilustracja 6.6 przedstawia bardziej ogólne przypadki krzywych produktu całkowitego i krańcowego.