11.4 Dlaczego sektor prywatny nie inwestuje dostatecznych środków w innowacje

Pozytywne efekty zewnętrzne nowych technologii

Czy prywatne przedsiębiorstwa działające w ramach gospodarki rynkowej inwestują zbyt mało środków w badania i nowe technologie? Jeśli firma buduje nową fabrykę lub kupuje wyposażenie (środki transportu, maszyny, urządzenia itd.), uzyskuje wszystkie korzyści ekonomiczne wynikające z tych inwestycji. Jednak gdy firma przeznacza środki na badania nad nowymi technologiami, prywatne korzyści (ang. private benefits), czyli jej przyszłe zyski, stanowią tylko część ogólnych korzyści społecznych związanych z tą aktywnością. Korzyści społeczne (ang. social benefits) innowacji są równe sumie wartości wszystkich pozytywnych efektów zewnętrznych związanych z nową technologią lub produktem, na których mogą skorzystać inne przedsiębiorstwa lub społeczeństwo jako całość, oraz wartości prywatnych korzyści otrzymywanych przez przedsiębiorstwo, które opracowało nową technologię, dobro lub usługę. Pozytywne efekty zewnętrzne (ang. positive externalities) są korzystnymi efektami ubocznymi działalności konkretnego podmiotu (osoby, przedsiębiorstwa, organizacji non-profit lub państwa) uzyskiwanymi bezpłatnie przez strony trzecie. Jeśli udało ci się wygospodarować czas i posprzątać pokój w akademiku poza kolejnością, to oczywiście masz w związku z tym pewną korzyść (przebywasz w czystym wnętrzu), ale jednocześnie skutkiem ubocznym twojej aktywności jest uporządkowana przestrzeń twoich współlokatorów.

Rozważmy sytuację przedsiębiorstwa, które opracowuje swój przyszłoroczny budżet wydatków na sferę B+R. Ekonomiści i naukowcy pracujący dla tej firmy sporządzili listę potencjalnych projektów badawczo-rozwojowych i wiążących się z nimi szacunkowych stóp zwrotu (Stopa zwrotu (ang. return rate) jest oczekiwanym zyskiem z wdrożeniem projektu). Stosowne kalkulacje pokazuje Ilustracja 11.4. Opadająca w dół prywatna krzywa popytu (D_pryw) reprezentuje zapotrzebowanie firmy na kapitał finansowy i odzwierciedla gotowość przedsiębiorstwa do zaciągania pożyczek na finansowanie projektów badawczo-rozwojowych przy różnym poziomie rynkowych stóp procentowych. Załóżmy również, że efekty prac badawczo-rozwojowych planowanych przez to przedsiębiorstwo tworzą dodatkowe korzyści dla innych firm i gospodarstw domowych. W końcu wdrożone już innowacje dość często zachęcają inne podmioty do podejmowania kolejnych kreatywnych działań cennych dla społeczeństwa. Jeśli dodamy dodatkowe korzyści uzyskiwane przez społeczeństwo do prywatnego popytu firmy na kapitał finansowy, możemy narysować społeczną krzywą popytu na kapitał (D_społ), która znajduje się nad prywatną krzywą popytu (D_pryw).

Gdyby przedsiębiorstwo mogło w pełni przejąć korzyści społeczne, czyniąc je w jakiś sposób niedostępnymi dla pozostałych podmiotów, prywatna krzywa popytu pokrywałaby się ze społeczną. Taka sytuacja występuje jednak stosunkowo rzadko. Zgodnie z Ilustracją 11.4 i Tabelą 11.3, jeśli aktualne oprocentowanie kredytu, który może zaciągnąć analizowane przedsiębiorstwo, wynosi 8%, a firma może uzyskiwać tylko prywatne korzyści z innowacji (nie jest w stanie przechwycić korzyści społecznych), to pożyczony przez nią kapitał finansowy przeznaczony na wydatki ze sfery B+R wyniesie 30 mln zł (punkt E₀). To, że przedsiębiorstwo nie może przechwycić korzyści społecznych, nie oznacza oczywiście, że przestają one istnieć. W konsekwencji przy tej samej rynkowej stopie procentowej (8%) optymalna – ze społecznego punktu widzenia – wartość inwestycji w prace badawczo-rozwojowe, wynosi 52 mln zł (punkt E₁). Przedsiębiorstwa prywatne rzadko jednak biorą pod uwagę społeczne korzyści związane ze swoją działalnością (ponieważ nie przekładają się one bezpośrednio na dochody właścicieli tych firm), co w konsekwencji prowadzi do sytuacji, w której przedsiębiorstwo przeznaczy na sferę B+R mniej, niż wynosi społecznie optymalny poziom, czyli mniej niż 52 mln zł.

Ilustracja 11.4 Technologia i pozytywne efekty zewnętrzne Przedsiębiorstwo ponosi koszt oprocentowania wykorzystywanego kapitału w wysokości 8%. Jeśli przedsiębiorstwo uzyskuje tylko prywatne korzyści z inwestowania w sferę B+R, to jego krzywą popytu na kapitał finansowy jest zilustrowana linią oznaczoną jako D_pryw, a równowaga występuje w punkcie E₀ (popyt na kapitał w kwocie 30 mln zł). Ponieważ działalność badawczo-rozwojowa wiąże się z powstaniem dodatkowych korzyści społecznych, optymalna – z punktu widzenia całej zbiorowości – wartość inwestycji byłaby równa 52 mln zł(punkt E₁). Gdyby przedsiębiorstwo mogło przechwycić wszystkie społeczne korzyści z inwestycji dla siebie, popyt na kapitał byłby przedstawiony krzywą D_społ, a wartość pożyczonych środków sięgnęłaby 52 mln zł.

Prywatny popyt przedsiębiorstwa na kapitał finansowy (krzywa D_pryw) odzwierciedla zyski osiągane przez przedsiębiorstwo. Jednak inne koncerny farmaceutyczne i inne podmioty z sektora ochrony zdrowia mogą skopiować nowe sposoby leczenia niektórych schorzeń oraz opracować konkurencyjne produkty. Korzyść społeczna związana z powstanie nowego leku lub całej kuracji uwzględnia wartość wszystkich pozytywnych efektów zewnętrznych danej innowacji. Jeśli przedsiębiorstwo byłoby w stanie przejąć dodatkowe korzyści społeczne dla siebie i nie dopuścić do nich innych firm, krzywa popytu przedsiębiorstwa na kapitał finansowy przesunęłaby się do położenia D_społ. W efekcie przedsiębiorstwo chciałoby pożyczyć i zainwestować 52 mln zł. Jeśli jednak przedsiębiorstwo otrzymuje tylko 50 groszy z każdego złotego korzyści społecznych, nie wyda dostatecznie dużej sumy na tworzenie nowych technologii, zaś kwota inwestycji w sferę B+R będzie większa niż 30 mln, ale mniejsza niż 52 mln zł.

Dlaczego warto inwestować w kapitał ludzki?

Działalność inwestycyjna, niezależnie od tego, czy pieniądze wydatkowane są na wybudowanie nowej fabryki, zakup samolotów czy opracowanie nowego leku na raka, wiąże się z akceptacją mniejszego lub większego ryzyka. Wydatkując środki, przedsiębiorstwo nie ma przecież żadnej pewności, że korzyści związane z przeznaczonymi na projekt nakładami zmaterializują się w zakładanej wysokości, ani nawet czy w ogóle jakiekolwiek korzyści związane z konkretną inwestycją się pojawią. (Niektóre zakłady przemysłowe umieszczają obok budynków fabrycznych „cmentarzyska idei”, czyli symboliczne miejsca spoczynku pomysłów, które na etapie inwestycji wydawały się fantastyczne, ale nie przyniosły spodziewanych albo wręcz żadnych korzyści). Podobnie jest z inwestycjami w edukację, czyli w kapitał ludzki. Młode osoby wraz ze swoimi rodzinami przez wiele lat inwestują znaczne ilości czasu i pieniędzy w edukację. Wynika to z faktu, że podzielają one dość powszechne w społeczeństwie przekonanie, że wyższy poziom wykształcenia przyczynia się do zwiększenia przyszłej produktywności i w efekcie pozwala osiągać wyższe zarobki. Czy ta inwestycja w edukację naprawdę się opłaca?

Ekonomiści niemal powszechnie twierdzą, że odpowiedź na powyższe pytanie brzmi „tak”. W rozdziale drugim podręcznika, poświęconym wyborom w świecie ograniczonych zasobów), znajdują się dane ilustrujące rosnącą średnią kwotę wynagrodzenia dla różnych poziomów wykształcenia w Polsce. Stopy zwrotu z inwestycji w edukację w Polsce, podobnie jak w krajach UE i Stanach Zjednoczonych, z pewnością są dodatnie. Co więcej, są one uzyskiwane głównie przez pracowników, więc są prywatnymi stopami zwrotu (ang. private rates of return) z edukacji.

Co zyskuje społeczeństwo dzięki inwestycjom w edukację dokonywanym przez konkretną osobę? W końcu jeśli rząd wydaje pieniądze podatników na subsydiowanie publicznego szkolnictwa, społeczeństwo powinno oczekiwać jakiegoś zwrotu z tych wydatków. Ekonomiści, np. George Psacharopoulos, odkryli, że w wielu krajach społeczna stopa zwrotu (ang. social rate of return) z nauki jest dodatnia. W końcu inwestycje w edukację wiążą się z pozytywnymi efektami zewnętrznymi. Chociaż nie zawsze jest to łatwe do zmierzenia, zdaniem Waltera McMahona pozytywne efekty zewnętrzne edukacji zazwyczaj obejmują lepszy stan zdrowia ludności, niższy poziom przestępczości, czystsze środowisko i bardziej stabilne, demokratyczne rządy. Z uwagi na te właśnie uwarunkowania wiele krajów zdecydowało się wykorzystać pieniądze podatników do subsydiowania szkolnictwa podstawowego, średniego i wyższego. Edukacja w jednoznaczny sposób przynosi korzyści osobie, która decyduje się jak najdłużej kontynuować naukę. Jednak społeczeństwo, w którym większość ludzi jest dobrze wykształcona, także na tym korzysta, z uwagi na wskazane powyżej pozytywne efekty zewnętrzne.

Inne przykłady pozytywnych efektów zewnętrznych

Chociaż technologia może być najbardziej widocznym przykładem pozytywnego efektu zewnętrznego, nie jest jedynym. Na przykład szczepienia (zarówno te obowiązkowe, z kalendarza dla dzieci, jak i dobrowolne, np. przeciwko koronawirusowi) chronią nie tylko osobę, która przyjęła szczepionkę, ale mają pozytywny efekt uboczny w postaci ochrony innych osób (np. tych, które z uwagi na przeciwwskazania medyczne nie mogą się zaszczepić), korzystających z tzw. odporności populacyjnej. Modernizacja i renowacja (czasami wystarczy po prostu odmalowanie elewacji bądź troska o ogród) kilku domów w sąsiedztwie nie tylko zwiększa wartość tych konkretnych nieruchomości, ale korzystnie wpływa na ceny wszystkich domów w okolicy.

W przypadku nowych technologii właściwą reakcją państwa jest wdrażanie takiej polityki w obszarze badań i rozwoju, aby przedsiębiorstwa, które generują pozytywne efekty zewnętrzne, mogły przejąć jak największą część korzyści społecznych. W przypadku szczepionek, np. przeciwko grypie, skuteczną polityką może być zapewnienie subsydiowania (lub wręcz pełnego finansowania) tym osobom, które zdecydują się na szczepienie.

Ilustracja 11.5 przedstawia rynek szczepionek przeciwko grypie. Rynkowa krzywa popytu (D_rynk) odzwierciedla jedynie prywatne korzyści krańcowe (ang. marginal private benefits, MPB), które zaszczepione osoby uzyskują dzięki szczepionkom (wśród tych korzyści można wskazać przede wszystkim znacznie mniejsze prawdopodobieństwo zachorowania na grypę, a w przypadku choroby jej łagodniejszy przebieg, co oznacza, że zaszczepiona osoba krócej, o ile w ogóle, będzie przebywać na zwolnieniu lekarskim i nie utraci dochodów związanych z wypłatą niepełnego wynagrodzenia). Zakładając, że produkcja szczepionek nie generuje żadnych kosztów ubocznych, rynkowa krzywa podaży jest określona przez krańcowy koszt prywatny (ang. marginal private benefits lub marginal private cost, MPC).

Liczba dawek szczepionki przeciw grypie, która stałaby się przedmiotem transakcji rynkowych, jest wyznaczona przez przecięcie MPB i MPC, czyli w punkcie, w którym popyt zrównuje się z podażą. W konsekwencji liczba szczepionek zapewniająca równowagę rynkową kształtuje się na poziomie Q_rynk, a rynkowa cena szczepionki wynosi P_rynk. Zwróć uwagę, że każdy z potencjalnych klientów porównuje swoją korzyść krańcową z ceną szczepionki i dla części z nich (np. tych, którzy mają relatywnie niską płacę) korzyści z przyjęcia szczepienia są mniejsze niż cena, którą musieliby za nie zapłacić. Jednak tak jak to już wskazaliśmy powyżej, decyzja każdej z osób, które przyjmują szczepionkę, generuje pozytywne efekty zewnętrzne dla całej populacji, zmniejszając prawdopodobieństwo transmisji choroby. Kiedy do prywatnych korzyści krańcowych dodamy te związane z pozytywnymi efektami zewnętrznymi, otrzymamy krańcową korzyść społeczną (ang. marginal social benefit, MSB) szczepionek przeciw grypie, reprezentowaną przez krzywą D_społ. Ponieważ krańcowa korzyść społeczna (MSB) jest większa niż prywatna korzyść krańcowa (MPB), optymalna – ze społecznego punktu widzenia – liczba szczepionek, które powinny zostać zakupione, jest większa niż ta wynikająca z rynkowych krzywych popytu i podaży (Q_społ > Q_rynk), co oczywiście oznacza, że ich cena również wzrośnie i będzie równa P_społ. Niestety większość z nas podejmując decyzję o szczepieniu, nie bierze pod uwagę pozytywnych efektów zewnętrznych, tak więc wielkość produkcji i konsumpcji szczepionek przeciw grypie będzie zbyt mała ze społecznego punktu widzenia.

Jak państwo może zwiększyć produkcję i konsumpcję szczepień do poziomu optymalnego z punku widzenia interesów całego społeczeństwa? Jednym ze sposobów jest zapewnienie subsydium (np. w postaci bonów) każdemu obywatelowi, który chce się zaszczepić. Taki bon działałby jak dodatkowy „dochód”, który można wykorzystać tylko do zakupu szczepionki przeciw grypie. Jeśli wartość bonu byłaby równa dodatkowej korzyści społecznej ze szczepionki, produkcja w równowadze rynkowej zwiększyłaby się do poziomu Q_społ, a cena do poziomu P_społ, czyli do punktu zrównania się MSB z MSC. Producenci szczepionek na grypę otrzymywaliby cenę P_społ za szczepionkę, a konsumenci mogliby zrealizować bon i płaciliby tylko cenę P_subs. Przy takiej polityce subsydiowania przez państwo liczba szczepień przeciw grypie byłaby optymalna ze społecznego punktu widzenia.

Ilustracja 11.5 Rynek szczepionek przeciw grypie z uwzględnieniem dodatkowych korzyści (pozytywnych efektów zewnętrznych) Krzywa popytu rynkowego nie uwzględnia pozytywnych efektów zewnętrznych szczepień przeciwko grypie, więc produkcja będzie wynosiła tylko Q_rynk. Jest to nieefektywna wielkość produkcji, ponieważ krańcowa korzyść społeczna przewyższa krańcowy koszt społeczny. Jeśli państwo zapewni konsumentom subsydium z tytułu zakupu szczepionki, a kwota subsydium będzie równa krańcowej korzyści społecznej pomniejszonej o krańcową korzyść prywatną, wówczas liczba szczepień wzrośnie do wolumenu optymalnego społecznie (Q_społ).