11.2 Publiczne sposoby rozwiązania problemu negatywnych efektów zewnętrznych

Na przełomie lat 60. i 70. XX w. Stany Zjednoczone i pozostałe kraje o gospodarkach rynkowych zaczęły uchwalać kompleksowe przepisy dotyczące ochrony środowiska. Regulacje koncentrowały się zazwyczaj na ustaleniu progów dozwolonych emisji zanieczyszczeń dla konkretnych przedsiębiorstw i zakładów produkcyjnych. Przekroczenie ustanowionych progów skutkowało nałożeniem na podmioty kar finansowych. Inne przepisy zobowiązywały producentów różnego rodzaju dóbr do instalowania odpowiednich urządzeń ograniczających emisję szkodliwych substancji, np. na fabrycznych kominach i w silnikach spalinowych samochodów. Tego typu przepisy, które ustanawiają dopuszczalne limity emisji zanieczyszczeń i mogą szczegółowo określać, jakie technologie kontroli zanieczyszczeń przedsiębiorstwa muszą stosować, mieszczą się w kategorii systemu nakazowo-kontrolnego (ang. command-and-control regulation). W efekcie takich regulacji rosną koszty produkcji, a firmy są zmuszone do uwzględnienia społecznych kosztów zanieczyszczeń przy podejmowaniu decyzji o wielkości produkcji.

Systemy regulacji nakazowo-kontrolnej w dziedzinie ochrony środowiska wprowadzone w ostatnich dziesięcioleciach w krajach wysoko uprzemysłowionych przyniosły poprawę jakości powietrza i wody. Ekonomiści wskazują jednak na trzy wyzwania związane z tym sposobem regulacji.

Po pierwsze, system nakazowo-kontrolny nie zachęca prywatnych podmiotów do działań wykraczających poza standardy wyznaczone przez konkretną ustawę, nawet jeśli można byłoby je przeprowadzić stosunkowo niewielkim kosztem. Gdy przedsiębiorstwa spełnią określony standard, nie mają motywacji do dalszej redukcji zanieczyszczeń.

Po drugie, system nakazowo-kontrolny jest wysoce nieelastyczny. Zwykle wprowadza te same przepisy dla wszystkich emitentów, a często również obowiązek instalowania tej samej technologii kontroli zanieczyszczeń we wszystkich fabrykach. Zatem nie rozróżnia firm, dla których spełnienie norm lub nawet dalsze zmniejszenie emisji zanieczyszczeń byłoby łatwe i tanie, oraz tych, dla których może to być trudne i kosztowne. Przedsiębiorstwa nie mają bodźców, aby przeprowadzać ponowną analizę wykorzystywanych metod produkcji, dokonywać ewentualnych korekt i dzięki temu stosunkowo niewielkim kosztem jeszcze bardziej obniżać emisję zanieczyszczeń.

Po trzecie, przepisy systemu nakazowo-kontrolnego są tworzone w ramach skomplikowanego procesu uzgodnień politycznych, a więc wynikają z różnych kompromisów między partiami politycznymi, władzami różnych szczebli i innymi lobbies. Działające na rynku od lat przedsiębiorstwa często argumentują (i starają się do tego sposobu myślenia przekonać polityków), że surowsze normy środowiskowe powinny mieć zastosowania wyłącznie do firm dopiero rozpoczynających działalność, a nie tych zasiedziałych w danej branży. W rezultacie wchodzące w życie przepisy dotyczące ochrony środowiska są zawiłe, mają wiele luk i wyjątków.

Chociaż krytycy regulacji stosowanych w systemach nakazowo-kontrolnych akceptują ich cel, jakim jest zmniejszenie emisji zanieczyszczeń, nie uznają tego typu środków za najlepszy sposób na jego osiągnięcie. W następnym podrozdziale omówimy więc alternatywne podejście do ograniczania negatywnych efektów zewnętrznych w dziedzinie ochrony środowiska.