Cel dydaktyczny
Po przeczytaniu tego podrozdziału będziesz w stanie:
- Objaśnić pojęcie i wskazać przykłady pozytywnych i negatywnych efektów zewnętrznych
- Opisać sytuację, w której pojawia się zawodność rynku
- Wytłumaczyć, dlaczego zanieczyszczenie środowiska jest negatywnym efektem zewnętrznym
Rynki, np. rynek telefonii komórkowej, oferują efektywny sposób łączenia kupujących i sprzedających oraz określania, jakie dobra produkować, jak również dla kogo i w jaki sposób to robić. Fundamentem ekonomicznego sposobu myślenia jest zasada, że dobrowolne wymiany (transakcje rynkowe) przynoszą korzyści zarówno kupującym, jak i sprzedającym, dlatego w ogóle dochodzą one do skutku. Co się jednak dzieje, gdy zakupy dokonywane na rynku wpływają na podmioty trzecie, które nie są ani kupującymi, ani sprzedającymi?
Jako przykład rozważmy sytuację organizatora koncertów, który w odległości pół kilometra od twojego miejsca zamieszkania chce zbudować scenę na świeżym powietrzu mającą służyć występom wykonawców muzyki disco polo. Będziesz słyszeć ich popisy, siedząc w swoim przydomowym ogródku (lub na balkonie), a może nawet w jadalni. W tym przypadku zarówno organizator koncertu, jak i nabywcy biletów mogą być całkiem zadowoleni z ich dobrowolnej wymiany, zaś twoje zdanie nie ma wpływu na to, czy ich transakcja zostanie zawarta i jakie będą jej warunki. Wpływ konkretnej wymiany rynkowej na stronę trzecią, która w niej nie uczestniczy, a więc znajduje się „na zewnątrz”, nazywa się efektem zewnętrznym (ang. externality). Ponieważ efekty zewnętrzne oddziałują na podmioty niezaangażowane w transakcję rynkową, są one czasami nazywane efektami ubocznymi (ang. spillovers).
Efekty zewnętrzne mogą być negatywne (ujemne) lub pozytywne (dodatnie). Jeśli nienawidzisz muzyki disco polo, konieczność słuchania jej w każdy weekend jest negatywnym efektem zewnętrznym (ang. negative externality). Jeśli zaś uwielbiasz ten gatunek, wówczas możliwość bezpłatnego słuchania tego typu utworów w domu będzie pozytywnym efektem zewnętrznym (ang. positive externality).
Zanieczyszczenie środowiska jako negatywny efekt zewnętrzny
Zanieczyszczenie środowiska to negatywny efekt zewnętrzny. Ekonomiści przedstawiają koszty społeczne (ang. social costs) produkcji, posługując się wykresem z krzywymi popytu i podaży. Koszty społeczne obejmują zarówno prywatne koszty produkcji, które ponosi firma, jak i koszty zanieczyszczeń, które przenoszone są na społeczeństwo. Ilustracja 11.2 przedstawia popyt i podaż lodówek. Krzywa popytu (D) pokazuje wielkość zapotrzebowania na lodówki przy każdym poziomie ceny rynkowej. Krzywa podaży (Spryw) wskazuje z kolei liczbę lodówek oferowaną do sprzedaży przez wszystkie przedsiębiorstwa w tej gałęzi przemysłu przy każdej cenie, zakładając, że przedsiębiorstwa biorą pod uwagę tylko swoje koszty prywatne i mogą całkowicie bezkosztowo emitować zanieczyszczenia. Równowaga rynkowa (E0), czyli punkt zrównania podaży z popytem, występuje przy cenie 650 zł za lodówkę i wolumenie produkcji równym 45 tys. lodówek. Informacje te są zawarte w pierwszych trzech kolumnach Tabeli 11.1.
| Cena | Wielkość zapotrzebowania | Liczba lodówek oferowana przed uwzględnieniem kosztów zanieczyszczeń | Liczba lodówek oferowana po uwzględnieniu kosztów zanieczyszczeń |
|---|---|---|---|
| 600 | 50 000 | 40 000 | 30 000 |
| 650 | 45 000 | 45 000 | 35 000 |
| 700 | 40 000 | 50 000 | 40 000 |
| 750 | 35 000 | 55 000 | 45 000 |
| 800 | 30 000 | 60 000 | 50 000 |
| 850 | 25 000 | 65 000 | 55 000 |
| 900 | 20 000 | 70 000 | 60 000 |
Producenci lodówek powodują zanieczyszczenie środowiska, co jest produktem ubocznym zastosowanej technologii, w ramach której zużywane są metale, tworzywa sztuczne, chemikalia i energia. Załóżmy, że koszt zanieczyszczeń powstałych przy produkcji jednej lodówki równy jest 100 zł. Koszty te są wynikiem niekorzystnego wpływu zanieczyszczeń na zdrowie ludzi, wartość nieruchomości, siedliska dzikiej przyrody, możliwości rekreacji lub z powodu innych negatywnych skutków, jakie ze sobą niosą. Na rynku, na którym nie ma ograniczeń dotyczących emisji zanieczyszczeń, przedsiębiorstwa mogą pozbywać się niektórych odpadów całkowicie za darmo. A teraz wyobraź sobie, że firmy produkujące lodówki muszą uwzględniać koszty zewnętrzne (ang. external costs) zanieczyszczenia. Oznacza to, że firmy muszą brać pod uwagę nie tylko koszty pracy i materiałów, ale także koszty społeczne związane z wynikającymi z procesu produkcyjnego lodówek szkodami na zdrowiu i życiu ludzi oraz degradacją środowiska naturalnego. Jeśli przedsiębiorstwo musi zapłacić 100 zł za dodatkowe koszty zewnętrzne (ang. additional external costs) zanieczyszczeń za każdym razem, gdy wytworzy lodówkę, produkcja staje się droższa i krzywa podaży przesuwa się w górę o odcinek równy 100 zł.
Jak widać na Tabeli 11.1 i Ilustracji 11.2, nowa równowaga wystąpi w punkcie E1. Przedsiębiorstwa uzyskają cenę równą 700 zł za każdą lodówkę i wyprodukują 40 tys. sztuk tego dobra, a nową krzywą podaży będzie Sspoł. Krótko mówiąc, uwzględnienie dodatkowych kosztów zewnętrznych zanieczyszczeń skutkuje wyższą ceną, niższą produkcją i mniejszą ilością zanieczyszczeń. Poniższa Ramka Wyznaczanie ceny i wielkości produkcji równoważących rynek, na którym generowane są negatywne efekty zewnętrzne poprowadzi cię przez kolejny przykład negatywnych efektów zewnętrznych, tym razem związany z grą na trąbce.
Krok po kroku
Wyznaczanie ceny i wielkości produkcji równoważących rynek, na którym generowane są negatywne efekty zewnętrzne
Tabela 11.2 przedstawia podaż i popyt dla bardzo specyficznego podmiotu gospodarczego, który oferuje usługę na żądanie polegającą na grze na trąbce na ulicy. Produkcja jest mierzona średnią liczbą utworów wykonywanych w ciągu godziny.
| Cena | Wielkość zapotrzebowania | Liczba utworów oferowana bez uwzględnienia kosztów związanych z efektami zewnętrznymi | Liczba utworów oferowana po uwzględnieniu kosztów związanych z efektami zewnętrznymi |
|---|---|---|---|
| 20 | 0 | 10 | 8 |
| 18 | 1 | 9 | 7 |
| 15 | 2,5 | 7,5 | 5,5 |
| 12 | 4 | 6 | 4 |
| 10 | 5 | 5 | 3 |
| 5 | 7,5 | 2,5 | 0,5 |
Krok 1. Określ negatywne efekty zewnętrzne. Aby to zrobić, pomyśl o tej specyficznej sytuacji i uwzględnij wszystkie osoby, które nie wykupiły tej usługi, a na które wykonywany na trąbce utwór może mieć wpływ. Negatywnym efektem zewnętrznym może być np. zwiększenie hałasu na obszarze, na którym działa firma.
Krok 2. Określ początkową cenę i ilość równowagi, biorąc pod uwagę tylko koszty prywatne. Następnie wyznacz nową równowagę, uwzględniając pełne koszty społeczne. Pamiętaj, że równowaga występuje wtedy, gdy wielkość popytu jest równa wielkości podaży.
Krok 3. Znajdź wiersz, dla którego wielkość zapotrzebowania (druga kolumna) jest równa ilości oferowanej bez ponoszenia kosztów efektów zewnętrznych (trzecia kolumna). Następnie odczytaj cenę równowagi w pierwszej kolumnie. W tym przypadku, gdy uwzględniamy tylko koszty prywatne, równowaga występuje przy cenie równej 10 zł i 5 utworach zagranych w ciągu godziny.
Krok 4. Wyznacz cenę i liczbę utworów równoważącą rynek w sytuacji, w której zostaną uwzględnione dodatkowe koszty zewnętrzne. Spójrz na kolumny: „wielkość zapotrzebowania” (druga kolumna) i „liczba utworów oferowana po uwzględnieniu kosztów związanych z efektami zewnętrznymi” (czwarta kolumna), a następnie odczytaj cenę równowagi w pierwszej kolumnie. W tym przypadku równowaga występuje przy cenie 12 zł i tylko 4 utworach zagranych w ciągu godziny.
Krok 5. Zastanów się, jak uwzględnienie efektów zewnętrznych wpływa na cenę i ilość równowagi. Wykonaj ten krok, porównując dwa stany równowagi. Jeśli przedsiębiorstwo jest zmuszone do ponoszenia dodatkowych kosztów zewnętrznych, usługi gry na trąbce stają się droższe i krzywa podaży przesuwa się w górę.
Pamiętaj, że krzywa podaży reprezentuje decyzje produkcyjne przedsiębiorstw podejmowane na podstawie kosztów krańcowych, a krzywa popytu przedstawia korzyści uzyskiwane przez ludzi, którzy maksymalizują swoją prywatną użyteczność. Gdyby nie istniały żadne efekty zewnętrzne, koszty prywatne byłyby takie same jak koszty dla ogółu społeczeństwa, a korzyści prywatne byłyby takie same jak korzyści społeczne. A zatem przy braku efektów zewnętrznych równość popytu i podaży doprowadzi do zbilansowania się kosztów i korzyści społecznych.
Jeśli jednak istnieją efekty zewnętrzne związane z zanieczyszczeniem środowiska, krzywa podaży nie reprezentuje już wszystkich kosztów społecznych. Ponieważ w przypadku występowania efektów zewnętrznych rynki nie uwzględniają wszystkich kosztów społecznych, a tylko niektóre z nich (wyłącznie koszty prywatne), ekonomiści traktują efekty zewnętrzne jako przykład zawodności rynku (ang. market failure). Gdy występuje zawodność rynku, niemożliwe jest osiągnięcie efektywnej wielkości produkcji, ponieważ firmy nie uwzględniają wszystkich kosztów produkcji i/lub konsumenci nie uwzględniają – w przypadku pozytywnych efektów zewnętrznych – wszystkich korzyści związanych z zakupem dóbr (dokładna analiza konsekwencji istnienia pozytywnych efektów zewnętrznych znajdzie się w kolejnych podrozdziałach). Gdy mamy do czynienia z zanieczyszczeniem środowiska, społeczne koszty produkcji przewyższają społeczne korzyści dla konsumentów i rynek produkuje zbyt dużo.
Możemy teraz sformułować pewien ogólny wniosek. Gdyby przedsiębiorstwa musiały ponosić społeczne koszty zanieczyszczeń, emitowałyby ich mniej, wytwarzałyby mniej produktów i pobierały wyższe ceny. W następnym podrozdziale przeanalizujemy, jak państwo może wymusić na przedsiębiorstwach uwzględnianie społecznych kosztów zanieczyszczeń.