Cel dydaktyczny
Po przeczytaniu tego podrozdziału będziesz w stanie:
- Wykorzystać popyt i podaż do analizy poziomu cen i produkcji zapewniających równowagę na rynku
- Objaśnić, jaki jest wpływ wprowadzenia kontroli cen na stan równowagi rynkowej
Ceny to podstawowy parametr określający sytuację na rynkach dóbr i usług, pracy oraz na rynku finansowym. Są one nośnikiem istotnych informacji, kluczowych z punktu widzenia podmiotów chcących zawrzeć transakcje na konkretnym rynku. W gospodarce rynkowej żadna agencja rządowa ani żaden system sztucznej inteligencji nie śledzą reakcji podmiotów ekonomicznych na zmiany cen. Każdy konsument reaguje zgodnie z własnymi preferencjami i ustalonym budżetem, a każdy producent dąży do maksymalizacji zysku. Poniższa Ramka Dlaczego krzywe popytu i podaży są tak istotne? objaśnia sposób funkcjonowania modeli popytu i podaży (ang. demand and supply model).
Poznaj szczegóły
Dlaczego krzywe popytu i podaży są tak istotne?
Model popytu i podaży jest drugą co do ważności koncepcją prezentowaną w ramach tego kursu mikroekonomii. (Najważniejszy jest model prezentujący sposób podejmowania decyzji w warunkach ograniczonych zasobów, który został przedstawiony w pierwszym rozdziale podręcznika.) Próby nauczenia się tego, na czym polega dzielenie dwóch liczb, metodą zapamiętywania ilorazu każdej możliwej kombinacji liczb byłyby chyba niezbyt mądre. Podobnie niemądre byłoby zapamiętywanie każdego konkretnego przykładu rynku z popytem i podażą, opisanego w tym podręczniku, czy w czasie całego kursu mikroekonomii. Znacznie rozsądniej jest potraktować ten model jako uniwersalne narzędzie do analizy czynników determinujących ceny i wielkość produkcji na KAŻDYM rynku. Twoim celem powinno być zrozumienie logiki podstawowego modelu, aby można było go używać do analizy dowolnego rynku.
Ilustracja 10.15 przedstawia typowe krzywe popytu i podaży. Na osi poziomej zaznaczone są różne miary określające ilość oferowaną na rynku: wielkość produkcji dóbr lub usług, ilość pracy i wartość środków finansowych. Oś pionowa pokazuje z kolei różne sposoby definiowania ceny rynkowej: cenę (dla dóbr i usług), płacę (na rynku pracy) i zwrot z kapitału (stopę procentową na rynku finansowym).
Model popytu i podaży objaśnia, dlaczego na rynku mamy do czynienia z takimi, a nie innymi poziomami cen, płac i stóp procentowych. Aby przeprowadzić podobną analizę, zastanów się, jakie będzie zapotrzebowanie i jaka ilość oferowana na rynku przy każdym poziomie ceny rynkowej – to znaczy pomyśl o kształcie krzywych popytu i podaży – oraz o tym, jak wzajemna interakcja tych parametrów doprowadzi do równowagi rynkowej.
Możemy również wykorzystać popyt i podaż, aby wyjaśnić, w jaki sposób konkretne czynniki o charakterze ekonomicznym (czyli szoki lub wstrząsy rynkowe) wpłyną na zmiany cen, płac i stóp procentowych. Dla każdego szoku istnieją tylko cztery możliwe scenariusze: przesunięcie krzywej popytu w prawo, przesunięcie krzywej popytu w lewo, przesunięcie krzywej podaży w prawo i przesunięcie krzywej podaży w lewo. Kluczem do oceny wpływu konkretnego zdarzenia na cenę i ilość równoważące rynek jest ustalenie, z którym ze wspomnianych scenariuszy mieliśmy do czynienia. Aby zrobić to poprawnie, trzeba wrócić do listy czynników przesuwających krzywe popytu i podaży. Jeśli w tym samym czasie pojawi się więcej niż jeden szok, ostateczny wpływ będzie zależał od skali przesunięcia każdej z krzywych. W przypadku współistniejących zmian ekonomiści izolują każdą z nich i analizują przy założeniu ceteris paribus.
Wzrost ceny niektórych produktów sygnalizuje konsumentom ich niedobór na rynku (nadwyżkę popytu), dlatego mogą chcieć zaoszczędzić na ich zakupie. Na przykład jeśli myślisz o podróży samolotem do Włoch lub Francji, ale bilet na wybrany przez ciebie dzień okazuje się zbyt drogi, możesz rozważyć inne terminy. Cena może być wysoka, ponieważ planowałeś podróż w piątek w czasie szkolnych wakacji (choć sam nie masz jeszcze dzieci) lub w bezpośrednim sąsiedztwie świąt, czyli w okresie, w którym zapotrzebowanie na to specyficzne dobro jest szczególnie wysokie. Być może wzrósł koszt nakładów niezbędnych do produkcji tego dobra, bo zdrożało paliwo do silników odrzutowych, albo linia lotnicza tymczasowo podniosła cenę, aby zobaczyć, ile osób jest gotowych ją zapłacić. Być może wszystkie te czynniki występują jednocześnie. Nie musisz analizować rynku i rozkładać zmiany ceny na czynniki pierwsze. Wystarczy spojrzeć na cenę biletu i zdecydować, czy i kiedy ostatecznie chcesz lecieć.
W ten sam sposób zmiany cen dostarczają użytecznych informacji producentom. Wyobraź sobie sytuację rolnika, który uprawia owies i dowiaduje się, że cena owsa wzrosła. Wyższa cena może być spowodowana wzrostem popytu, uzasadnionym nowymi badaniami naukowymi potwierdzającymi bez żadnych wątpliwości, że jedzenie owsa jest szczególnie zdrowe (nie tylko dla koni!). Być może cena zbóż zastępczych, takich jak kukurydza, wzrosła, a ludzie zareagowali, kupując więcej owsa. Producent owsa nie musi znać takich szczegółów, choć oczywiście powinien się nimi interesować, jeśli profesjonalnie zajmuje się tą konkretną działalnością. Musi być natomiast świadomy, że cena owsa wzrosła i że w rezultacie opłaca się zwiększyć jego produkcję.
Sposoby reakcji każdego z konsumentów i producentów na zmiany cen nakładają się i zazębiają na rynkach dóbr konsumpcyjnych i czynników produkcji (pracy i kapitału). Zmiana na każdym z pojedynczych rynków może być następnie w pewnym stopniu odzwierciedlona przez przesunięcia krzywych popytu i podaży na innych rynkach. To, że ostatecznie efektem każdego z możliwych szoków będzie ustalenie równowagi na wszystkich rynkach w gospodarce, zaś kluczową rolę w tym procesie odgrywają ceny, pomaga wyjaśnić, dlaczego kontrola cen (ang. price control) może być tak nieproduktywna. Proces ten nie unieważnia przecież czynników (szoków), które wpłynęły na zmianę ceny lub cen na konkretnym rynku (rynkach). Jest reakcją na objawy, a nie próbą zlikwidowania przyczyn. Jeśli państwo w arbitralny sposób ograniczy możliwość podnoszenia cen na rynku wynajmu mieszkań (zamiast pomyśleć o tym, jak zwiększyć dostępny zasób lokali), zachowa się jak osoba, która ból zęba próbuje zwalczyć połknięciem tabletki przeciwbólowej, zamiast pójść do dentysty. Ostatecznie i tak trzeba będzie zmierzyć się z przyczyną problemu, a nie łagodzić objawy jego występowania. Ceny pełnią funkcję analogiczną do starożytnych posłańców, którzy przynosili władcom złe wieści. Pokusa, aby zabić takiego posłańca, jest bardzo duża, ale jest to działanie kontrproduktywne, bo przecież to nie wina posłańca, że armia władcy poniosła w bitwie klęskę. Co więcej, zabicie posłańca miałoby niepożądany efekt uboczny: inni posłańcy odmawialiby przekazywania wiadomości temu władcy, co pozbawiałoby go dostępu do ważnych informacji.
Dążenie do kontroli cen to próba „zabicia posłańca” lub przynajmniej zagłuszenia niepożądanego komunikatu o tym, że popyt i podaż w istotny sposób się zmieniają. Kontrola cen nie wpływa na podstawowe siły popytu i podaży, a to może mieć poważne reperkusje. Podczas chińskiego „Wielkiego skoku” pod koniec lat 50. XX w. rząd sztucznie utrzymywał ceny żywności na niskim poziomie, w wyniku czego 30–40 mln ludzi zmarło z głodu, ponieważ niskie ceny doprowadziły do obniżenia produkcji rolnej. Przypomnijmy, „Wielki skok” to była polityczna kampania zainicjowana przez przywódcę partii komunistycznej Mao Zedonga. Jej celem było przekształcenie kraju z rolniczego w przemysłowy poprzez wprowadzenie kolektywizacji i szybkiej industrializacji. Kontrola cen powoduje unieruchomienie informatora cenowego, jakim jest rynek, uniemożliwiając podmiotom w gospodarce dostęp do kluczowej informacji. Bez niej wszystkim, zarówno kupującym, jak i sprzedającym, trudno będzie reagować w elastyczny i właściwy sposób na zmiany zachodzące w całej gospodarce.
Do przemyślenia
Pokolenie wyżu demograficznego wchodzi w jesień życia
Wzajemne interakcje podaży i popytu pomogą nam wyjaśnić, co dzieje się na rynkach pracy, i podpowiadają, że zapotrzebowanie na pracę pielęgniarek będzie rosło wraz ze wzrostem potrzeb zdrowotnych pokolenia wyżu demograficznego, tak jak zostało to zaprezentowane na Ilustracji 10.16. Wpływ tych nasilających się potrzeb spowoduje również, że mediana płac pielęgniarek będzie wyższa niż 67 490 dol., czyli poziom wynagrodzeń osób wykonujących ten zawód w 2015 r. Nowy punkt równowagi rynkowej (E1) będzie wskazywał na wzrost zarówno płacy (do wysokości Pe1), jak i liczby pracujących pielęgniarek (z Qe0 do Qe1).
Załóżmy, że wraz ze wzrostem zapotrzebowania na pracę pielęgniarek jednocześnie kurczy się jej podaż, ze względu na rosnącą liczbę pielęgniarek przechodzących na emeryturę i wzrost czesnego na studiach na kierunku pielęgniarstwo. Przesunięcie krzywej podaży w lewo na Ilustracji 10.17 pokazuje wpływ malejącej podaży usług pielęgniarek na rynek. Przesunięcia obu krzywych skutkują wyższymi płacami, ale ogólny wpływ na liczbę zatrudnionych pielęgniarek jest niejednoznaczny, ponieważ zależy od skali względnych przesunięć krzywych podaży i popytu.
Wzrost popytu na usługi pielęgniarek pokazany na Ilustracji 10.16 prowadzi zarówno do wyższych wynagrodzeń, jak i większej liczby osób zatrudnionych w tym zawodzie. Wraz z odchodzeniem pielęgniarek na emeryturę podaż ich pracy spada (Ilustracja 10.17), powodując przesunięcie krzywej podaży w lewo i ponowny wzrost ich płac (do poziomu Pe2). Efekt netto – jeśli chodzi o liczbę pielęgniarek zatrudnionych w stanie nowej równowagi – jest niepewny. W tym przykładzie liczba pielęgniarek pracujących w równowadze jest mniejsza niż Qe1, ale większa niż początkowe Qe0.
Chociaż nie wiemy, czy liczba zatrudnionych pielęgniarek się zwiększy, czy zmniejszy do 2024 r., mamy pewność, że te, które będą pracować, otrzymają wyższe wynagrodzenie.