Cel dydaktyczny
Po przeczytaniu tego podrozdziału będziesz w stanie:
- Wykorzystać wzór na mnożnik kreacji pieniądza, aby objaśnić, w jaki sposób banki kreują pieniądz bezgotówkowy
- Analizować i samodzielnie układać proste bilanse zgodne ze schematem teowym
- Wytłumaczyć ryzyko i korzyści dla gospodarki związane z istnieniem pieniędzy i sektora bankowego
Banki i pieniądze pozostają ze sobą w nierozerwalnym związku. I nie chodzi tylko o to, że większa część podaży pieniądza ma formę zapisów na rachunkach bankowych. System bankowy może kreować pieniądz (tworzyć go dosłownie z niczego) poprzez proces udzielania pożyczek. W niniejszym podrozdziale dokładnie wytłumaczymy, w jaki sposób banki to robią.
Proces kreacji pieniądza przez jeden bank
Zacznijmy od hipotetycznego podmiotu o nazwie Bank Wyjątkowy, który ma depozyty o wartości 10 mln zł. Jego bilans w sytuacji, w której wszystkie depozyty są przechowywane w formie gotówki w skarbcu, jest przedstawiony na Ilustracji 9.6. Na tym etapie Bank Wyjątkowy po prostu przechowuje pieniądze depozytariuszy i nie wykorzystuje ich do udzielania jakichkolwiek pożyczek czy kredytów (można powiedzieć, że jest nie tyle bankiem, co wielką skrytką depozytową). W tym uproszczonym przykładzie Bank Wyjątkowy nie uzyskuje żadnych dochodów z tytułu odsetek od udzielonych pożyczek i nie wypłaca depozytariuszom oprocentowania (aby pokryć koszty działalności, zapewne pobiera od nich opłatę za przechowywanie środków).
Bank centralny wymaga, aby analizowany podmiot utrzymywał 10% wartości depozytów jako rezerwę (co stanowi 1 mln zł). Pozostałe 9 mln zł Bank Wyjątkowy może wykorzystać, aby udzielać kredytów i pożyczek. Jeśli uda mu się znaleźć chętnych na całą tę kwotę, naliczy odsetki od pożyczonego kapitału, dzięki czemu będzie dysponował środkami, które umożliwią mu zapłatę odsetek depozytariuszom i uzyskanie dochodów odsetkowych pokrywających koszty funkcjonowania i wypłatę zysku jego właścicielom (różnica pomiędzy oprocentowaniem kredytów i depozytów nazywana jest marżą odsetkową i stanowi, oprócz różnego rodzaju opłat i prowizji, podstawowe źródło przychodów każdego banku). Aby utrzymać przejrzystość analizowanego przykładu, na razie nie umieszczamy przychodów z odsetek w bilansie banku. Zwróć uwagę, że wraz z decyzją o udzielaniu kredytów i pożyczek Bank Wyjątkowy przestał być wyłącznie skrytką depozytową, a stał się w pełnym tego słowa znaczeniu bankiem, czyli pośrednikiem finansowym pomiędzy oszczędzającymi a kredytobiorcami.
Opisane wyżej posunięcie oznacza zmiany w bilansie Banku Wyjątkowego, co zostało przedstawione na Ilustracji 9.7. Teraz ma on 1 mln zł w rezerwach i pożyczkę o wartości 9 mln zł udzieloną firmie Janek Autonaprawy. Po stronie pasywów w dalszym ciągu widnieją depozyty o wartości 10 mln zł.
Bank Wyjątkowy pożycza 9 mln zł firmie Janek Autonaprawy. Bank rejestruje tę pożyczkę, dokonując odpowiedniej adnotacji w swoim bilansie. Pożyczka jest zapisana po stronie aktywów, ponieważ będzie generować dochód odsetkowy dla banku. Oczywiście, pan Janek, właściciel firmy, nie wyjdzie z banku, niosąc 9 mln w gotówce. Byłoby to nie tylko niebezpieczne, ale również nielegalne (w UE istnieją ograniczenia dotyczące wartości transakcji gotówkowych, jakich mogą dokonywać przedsiębiorstwa). Zgodnie z dyspozycją pana Janka Bank Wyjątkowy dokona przelewu tej kwoty na jego rachunek firmowy (dostępny na żądanie) utrzymywany w Pierwszym Banku Krajowym. Dzięki temu wartość depozytów w Pierwszym Banku Krajowym wzrośnie o 9 mln zł, o podobną kwotę powiększą się również jego rezerwy, tak jak to pokazano na Ilustracji 9.8. Podmiot ten, podobnie jak wszystkie inne banki komercyjne, musi utrzymywać 10% wartości depozytów w formie rezerw gotówkowych, ale resztę może pożyczyć.
Udzielanie pożyczek dzięki środkom zdeponowanych na rachunkach depozytowych zwiększa podaż pieniądza M1. Pamiętaj, że definicja agregatu pieniężnego M1 obejmuje depozyty na żądanie, które można łatwo wykorzystać do zakupu dóbr i usług (wystarczy posłużyć się kartą debetową lub wypłacić pieniądze z bankomatu). Zauważ, że podaż pieniądza wynosi teraz 19 mln zł: 10 mln zł w depozytach Banku Wyjątkowego i 9 mln zł w depozytach Pierwszego Banku Krajowego (początkowa podaż pieniądza wynosiła tylko 10 mln zł). Oczywiście, ponieważ właściciel firmy Janek Autonaprawy opłaca drobne rachunki i zakup części za pomocą firmowej karty debetowej, wartość depozytów będzie się zmniejszać. Niemniej jeśli regulacje bankowe określają minimalną wysokość rezerw na 10% wartości wkładów, nadwyżkę można przeznaczyć na kredyty i pożyczki. W naszym przykładzie pożyczka zwiększyła podaż pieniądza o 9 mln zł.
Pierwszy Bank Krajowy, posiadając depozyty o wartości 9 mln zł, musi utrzymywać rezerwy w wysokości jedynie 10% wartości depozytów (900 tys. zł), w związku z czym może pożyczyć pozostałe 90% wartości depozytów (8,1 mln zł) firmie Jacek Uczciwy Autohandel, co pokazuje Ilustracja 9.9.
Jeśli właściciel firmy Jacek Uczciwy Autohandel zdeponuje tę pożyczkę na rachunku bieżącym w Drugim Banku Krajowym, podaż pieniądza wzrośnie o dodatkowe 8,1 mln zł, co łatwo dostrzec na Ilustracji 9.10.
Jak takie kreowanie pieniądza (czyli tworzenie go z niczego) jest możliwe? Otóż wynika to z faktu, że w systemie bankowym istnieje wiele podmiotów, które są zobowiązane do przechowywania jedynie niewielkiej części depozytów w formie gotówkowych rezerw (w naszym przykładzie jest to 10%). Resztę mogą zamienić na kredyt, który zostanie zdeponowany w innym banku i już jako depozyt na żądanie powiększy wartość agregatu pieniężnego M1, a tym samym podaż pieniądza.
Sięgnij po więcej
Obejrzyj to wideo, aby dowiedzieć się więcej o tym, w jaki sposób banki kreują pieniądz bezgotówkowy.
Mnożnik kreacji pieniądza i system bankowy z wieloma podmiotami
W systemie bankowym, w ramach którego funkcjonuje wiele podmiotów, Bank Wyjątkowy zamienił swoją nadwyżkę rezerwy (stanowiła ona bowiem 100% wartości złożonych depozytów, zaś bank centralny wymaga od banków komercyjnych rezerwy w wysokości 10% depozytów) na pożyczkę dla firmy Janek Autonaprawy, która została przetransferowana do Pierwszego Banku Krajowego. Również ten bank miał nadwyżkę rezerwy gotówkowej w stosunku do wartości depozytów, w związku z czym zamienia ją na pożyczkę udzieloną firmie Jacek Uczciwy Autohandel, która z kolei została przelana na konto w Drugim Banku Krajowym. Ten również będzie miał nadwyżkę rezerwy w stosunku do wartości depozytów, więc zapewne także będzie starał się udzielić kredytu lub pożyczki przedsiębiorstwom lub gospodarstwom domowym. Jeśli wszystkie banki będą się sukcesywnie i konsekwentnie pozbywać swojej nadwyżki rezerw gotówkowych, podaż pieniądza znacznie wzrośnie. W systemie z wieloma bankami całkowitą zdolność systemu bankowego do kreacji pieniądza określa mnożnik kreacji pieniądza. Jest to formuła matematyczna pozwalająca na obliczenie tego, ile pieniądza da się wykreować dzięki jednostce monetarnej powiększającej depozyty przy danym poziomie rezerw gotówkowych.
A oto formuła mnożnika kreacji pieniądza (ang. money multiplier formula):
Aby określić całkowitą wielkość podaży pieniądza M1, która może zostać wytworzona w systemie bankowym, mnożnik kreacji pieniądza musimy pomnożyć przez nadwyżkę kwotową rezerw obowiązkowych w stosunku do ich minimalnej wysokości. Zapoznaj się z Ramką Wykorzystanie formuły matematycznej mnożnika kreacji pieniądza i prześledź przedstawione tam obliczenia.
Krok po kroku
Wykorzystanie formuły matematycznej mnożnika kreacji pieniądza
Wykorzystajmy mnożnik kreacji pieniądza do opisanego powyżej przykładu.
Krok 1. W przypadku Banku Wyjątkowego, dla którego wymagana rezerwa wynosi 10% (lub 0,10), mnożnik kreacji pieniądza wynosi 1 podzielone przez 0,10, co daje 10.
Ustaliliśmy, że nadwyżka kwotowa rezerwy gotówkowej w stosunku do wartości depozytów złożonych w Banku Wyjątkowym wynosi 9 mln zł, korzystając zatem ze wzoru, możemy określić całkowitą zmianę podaży pieniądza M1:
Krok 3. Możemy zatem stwierdzić, że w naszym przykładzie całkowita ilość pieniędzy wygenerowanych w tej hipotetycznej gospodarce po zakończeniu wszystkich rund pożyczkowych wyniesie 90 mln zł.
Ograniczenia skuteczności mnożnika kreacji pieniądza
Wartość mnożnika kreacji pieniądza będzie zależała od minimalnej wysokości rezerw, które narzuca bank centralny. Oczywiście każdy bank może utrzymywać rezerwy gotówkowe, które są wyższe od minimalnego poziomu. Banki mogą zdecydować się na zróżnicowanie wielkości i struktury posiadanych rezerw z dwóch powodów: warunków makroekonomicznych i regulacji rządowych. Gdy gospodarka znajduje się w recesji, banki prawdopodobnie będą utrzymywać wyższe rezerwy, ponieważ obawiają się, że klienci częściej nie będą w stanie spłacać swoich zobowiązań wobec nich. Bank centralny może również podnieść lub obniżyć minimalny poziom rezerw utrzymywanych przez banki, co wpływa na podaż pieniądza w gospodarce. Zostanie to dokładniej omówione w Rozdziale 10 Bank centralny i polityka monetarna.
Proces kreowania pieniądza przez banki w jednoznaczny sposób wskazuje, że wzrost podaży pieniądza w gospodarce jest ściśle powiązany z liczbą i wartością udzielanych pożyczek lub kredytów. Wszystkie pieniądze w gospodarce, z wyjątkiem wyemitowanej przez bank centralny gotówki, są konsekwencją pożyczek bankowych, które następnie trafiają jako depozyty na konta w innych bankach.
Wreszcie mnożnik kreacji pieniądza zależy od tego, jak wiele pieniędzy osiada w systemie bankowym. Jeśli zamiast wpłacać gotówkę na konta bankowe, gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa zdecydują się na jej przechowywanie w skrytkach depozytowych i pudełkach po butach ukrytych w szafach, banki nie będą mogły wykorzystać tych środków, aby udzielać pożyczek. Banki centralne mają silną motywację do zapewnienia bezpieczeństwa depozytów bankowych, ponieważ jeśli ludzie obawiają się, że mogą stracić swoje pieniądze po wpłaceniu ich do banku, to po prostu tego nie zrobią, co doprowadzi do spadku liczby i wartości udzielanych kredytów i pożyczek. Stąd zresztą przepisy o minimalnym poziomie rezerw gotówkowych, który ma zabezpieczać środki umożliwiające wypłatę pieniędzy na żądanie depozytariuszy. Kraje o niskich dochodach doświadczają zjawiska określanego przez ekonomistów jako „oszczędności w materacach”, czyli pieniądze przechowywane w domach, z uwagi na niski poziom zaufania do systemu bankowego. W sytuacji, w której „oszczędności w materacach” osiągają znaczący poziom w skali gospodarki, banki nie mogą pożyczyć tych środków potencjalnym kredytobiorcom, a mnożnik kreacji pieniądza nie działa skutecznie. W takiej gospodarce zarówno podaż pieniądza, jak i wartość udzielonych kredytów maleją.
Sięgnij po więcej
Obejrzyj to wideo, w którym Jem Bendell omawia „mit pieniądza”.
Pieniądze i banki – korzyści i zagrożenia
Pieniądz i banki to wynalazki społeczne, które pomagają funkcjonować nowoczesnej gospodarce. W porównaniu z alternatywą, jaką jest barter, pieniądze znacznie ułatwiają wymianę towarów, pozyskiwanie czynników produkcji i działanie rynków finansowych. Sektor bankowy sprawia, że pieniądz jest jeszcze bardziej efektywnym narzędziem usprawniającym funkcjonowanie rynków. Co więcej, proces udzielania przez banki pożyczek na rynkach finansowych jest ściśle powiązany z kreacją pieniądza.
Jednak nadzwyczajne korzyści ekonomiczne, które pojawiają się dzięki pieniądzom i bankom, generują również pewne niebezpieczeństwa. Jeśli banki nie działają w sposób efektywny, oznacza to niższe bezpieczeństwo transakcji i wyższe koszty w całej gospodarce. Gdy banki znajdują się w trudnej sytuacji finansowej z powodu powszechnego spadku wartości ich aktywów, dostępność kredytów znacznie się zmniejsza, co może być poważnym zagrożeniem dla branż, w których kredyt jest niezbędnym elementem działalności (rynek nieruchomości, produkcja samochodów, duże projekty infrastrukturalne itd.). Globalny kryzys finansowy z lat 2008–2009 boleśnie uwidocznił te prawidłowości.
Do przemyślenia
Różne kostiumy dla pieniędzy: od muszli kauri do kryptowalut
Światowa gospodarka przeszła długą drogę od czasów, gdy jako waluty używano muszli kauri. Odeszliśmy od pieniądza towarowego i papierowych pieniędzy zabezpieczonych surowcami na rzecz pieniądza symbolicznego (banknotów i bilonu). Wraz z rozwojem technologii i postępem globalnej integracji zmniejsza się również zapotrzebowanie na walutę papierową. Skala wykorzystania kart kredytowych i debetowych cały czas rośnie.
Ostatnim krzykiem mody, jeśli chodzi o formy pieniądza, stały się kryptowaluty. Są to cyfrowe waluty, których nie kontroluje żaden pojedynczy podmiot. Nie jest to pieniądz symboliczny, nie wspiera go bowiem żaden kraj i jego system prawny. Kryptowaluty nie są również emitowane przez banki centralne. Ich wartość (np. w stosunku do amerykańskiego dolara) jest określana przede wszystkim przez siły rynkowe, tj. podaż i popyt. Rządy mogą wpływać na wartość kryptowaluty, regulując jej użycie w granicach swojego kraju, ale ostatecznie cena i tak sprowadza się do podaży i zgłaszanego na nią popytu. Kryptowaluty przeszły długą drogę od 2009 r., kiedy to pojawił się bitcoin, a w ostatnich dwóch–trzech latach nastąpiła prawdziwa eksplozja różnych kryptowalut używanych na całym świecie.
Należy zauważyć, że aby kryptowaluta mogła być uznana za pieniądz, nadal musi spełniać trzy podstawowe kryteria: musi być traktowana jako środek przechowywania wartości, jednostka rozrachunkowa i środek wymiany. O ile pierwsze dwa kryteria kryptowaluty spełniają stosunkowo łatwo, o tyle ich użycie jako środka wymiany, czyli wykorzystanie w celu kupna i sprzedaży dóbr i usług, jest bardziej skomplikowane. Podczas gdy kryptowaluty są używane w wielu nielegalnych transakcjach, rzadziej, o ile w ogóle, można je zobaczyć jako sposób płatności za dobra takie jak odzież, żywność czy czynsz za mieszkanie.
Najpopularniejszą kryptowalutą jest bitcoin, a tym samym najbardziej prawdopodobne jest, że właśnie on zostanie uznany za nowy rodzaj pieniądza. Nieco mniej popularne, biorąc pod uwagę wolumen handlu, są ethereum i binance coin. Istnieje jeszcze wiele innych kryptowalut, ale ich bardziej powszechne wykorzystanie jako środka wymiany jest wciąż jeszcze przed nami.