9.2 Agregaty pieniężne M1, M2 i M3

Gotówka, którą trzymasz w kieszeni lub w portfelu, z pewnością jest pieniądzem. A karty kredytowe i debetowe? Czy to również są pieniądze? Zamiast poszukiwać jednej, uniwersalnej metody określania tego, co jest, a co nie jest pieniądzem, ekonomiści proponują szereg definicji opartych na kategorii płynności. Pojęcie to odnosi się do szybkości, z jaką dany rodzaj aktywów finansowych można wykorzystać do zakupu dóbr i usług. Najbardziej płynnym aktywem jest oczywiście gotówka. Jedyne, co musisz zrobić, aby kupić sobie na ulicznym straganie kilogram truskawek na deser, to wyjąć z kieszeni banknot o nominale 20 zł. Jeśli te same 20 zł jest zdeponowane na koncie bankowym, trzeba znaleźć bank lub bankomat i wypłacić pieniądze, co może zająć kilka lub nawet kilkadziesiąt minut. Środki, które masz na swoim rachunku bankowym (rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym – ROR) są zatem mniej płynne niż gotówka. Jeśli 20 zł znajduje się na lokacie bankowej, nie możesz ich od razu wypłacić w bankomacie. Czeka cię procedura zamknięcia lokaty, co w niektórych bankach wymaga jednodniowego okresu poprzedzającego ten proces. Lokaty bankowe są zatem mniej płynne niż rachunki ROR i gotówka.

Narodowy Bank Polski, który jest bankiem centralnym w Polsce, posługuje się różnymi definicjami pieniądza, zależnie od jego płynności. Najczęściej wykorzystywane są trzy definicje pieniądza: podaż pieniądza (agregat pieniężny) M1, podaż pieniądza (agregat pieniężny) M2 i podaż pieniądza (agregat pieniężny) M3. Zgodnie z metodologią NBP podaż pieniądza M1 (ang. M1 money supply) obejmuje najbardziej płynne aktywa, takie jak gotówka i depozyty oraz inne zobowiązania bieżące (dostępne na żądanie). Z kolei podaż pieniądza M2 (ang. M2 money supply) obejmuje również aktywa mniej płynne, a zatem wszystko to, co tworzy agregat pieniężny M1, a dodatkowo także depozyty i lokaty terminowe (ang. savings deposits) z okresem wypowiedzenia do trzech miesięcy włącznie oraz depozyty i inne zobowiązania z terminem pierwotnym do dwóch lat (włącznie) i zablokowane. Natomiast podaż pieniądza M3 (ang. M3 money supply) uwzględnia wszystko to, co tworzy agregat pieniężny M2, a ponadto operacje z przyrzeczeniem odkupu oraz dłużne papiery wartościowe z pierwotnym terminem wykupu do dwóch lat włącznie.

Podaż pieniądza M1 obejmuje gotówkę w obiegu (ang. coins and currency in circulation), czyli bilon i banknoty znajdujące się w posiadaniu gospodarstw domowych i przedsiębiorstw, a także te zdeponowane w bankach komercyjnych. Gotówka w obiegu nie uwzględnia natomiast banknotów i bilonu, które są przechowywane w skarbcu Narodowego Banku Polskiego. Z pieniędzmi w obiegu ściśle związane są depozyty i zobowiązania bieżące, zwane również depozytami na żądanie (ang. demand deposits). Są to kwoty utrzymywane na rachunkach bieżących (w Polsce głównie na tzw. rachunkach oszczędnościowo-rozliczeniowych, czyli ROR-ach). Nazywa się je depozytami na żądanie, ponieważ banki komercyjne muszą posiadaczowi depozytu udostępnić jego pieniądze, gdy klient zechce skorzystać z karty debetowej, płacąc w sklepie lub wypłacając gotówkę z bankomatu. Wszystkie te pozycje razem – gotówka, depozyty i zobowiązania bieżące w bankach – spełniają kryteria pieniądza należącego do agregatu M1.

Szersza definicja pieniądza, agregat M2, obejmuje wszystkie składowe M1, ale dodaje do nich również wartość depozytów, które nie są dla ich właścicieli dostępne na żądanie. Będą to zatem klasyczne lokaty, które mają z góry określony termin zapadalności, co nie tylko oznacza, że naliczenie oprocentowania jest uzależnione od utrzymywania tych środków przez cały, zdefiniowany z góry okres, lecz również to, że odzyskanie ulokowanych na lokacie środków obwarowane jest specjalną procedurą, która wydłuża dostęp do gotówki nawet w sytuacji, w której klient zdecyduje się taką lokatę zlikwidować. W skład agregatu M2 wchodzą również środki utrzymywane przez klientów banków na różnego rodzaju kontach i subkontach oszczędnościowych, które są wyżej oprocentowane niż rachunki ROR, ale do których klient nie ma bezpośredniego dostępu za pomocą karty bankomatowej lub debetowej. Krótko mówiąc, agregat M2 obejmuje wszystkie te rodzaje pieniądza, które można stosunkowo szybko wypłacić i wydać, ale do których dostęp wymaga większego wysiłku i dłuższego czasu niż do pozycji ujętych w agregacie M1. Natomiast agregat M3 jest już bardzo szeroką miarą pieniądza, zaś w jego skład wchodzą aktywa, których zamiana na gotówkę może zająć relatywnie dużo czasu. Ilustracja 9.3 powinna ci pomóc w wyobrażeniu sobie relacji między M1, M2 i M3. Zauważ, że M1 jest uwzględniony w obliczeniach M2, zaś w skład M3 wchodzi zarówno M1, jak i M2.

Narodowy Bank Polski, odpowiedzialny za śledzenie wielkości wszystkich trzech agregatów statystycznych: M1, M2 oraz M3, publikuje comiesięczną informację o podaży pieniądza. Chcesz mieć wyobrażenie o tym, jakie to są kwoty? Zgodnie z pomiarem zasobów pieniężnych Polski przeprowadzonym przez NBP na koniec marca 2023 r. agregat pieniężny M1 w Polsce miał wartość ponad 1,5 bln zł, zaś agregaty M2 i M3 ponad 2,1 bln zł. Tabela 9.1 przedstawia elementy składowe agregatów M1, M2 i M3 w marcu 2023 r., zgodnie z danymi NBP.

Gdzie w tym schemacie plasują się „plastikowe pieniądze”, takie jak karty debetowe i kredytowe? Płatność kartą debetową (ang. debit card) jest niczym innym, jak dyspozycją dla banku użytkownika karty dokonania bezpośredniego i natychmiastowego przelewu pieniędzy z jego konta na konto bankowe sprzedawcy (np. księgarni uniwersyteckiej czy baru z kanapkami). Należy zauważyć, że zgodnie z przedstawionymi wyżej definicjami pieniędzmi są środki ulokowane na koncie oszczędnościowo-rozliczeniowym, do którego wydana została karta, a nie sama karta debetowa. Z kolei jeśli płacisz kartą kredytową (ang. credit card), czyli w momencie zawarcia transakcji nie dochodzi do przelewu środków z twojego konta na konto sprzedawcy, środki i tak są transferowane, tyle że z konta firmy-wystawcy karty na konto sprzedawcy. Z twojego punktu widzenia jest to natomiast krótkoterminowa pożyczka otrzymana od firmy, która zaoferowała ci kartę kredytową. Pod koniec miesiąca wystawca karty kredytowej wysyła ci rachunek na kwotę, którą pobrałeś w danym miesiącu. Dopóki nie spłacisz karty kredytowej, faktycznie pożyczasz pieniądze od firmy, która wystawiła kartę. Oczywiście nie musisz spłacać całej pożyczonej w ciągu miesiąca kwoty. Jeśli tego nie zrobisz, wówczas pożyczka będzie miała charakter długoterminowy i dojdzie do wykreowania pieniądza w sposób, który zostanie opisany w ostatnim podrozdziale. Krótko mówiąc, karty kredytowe i karty debetowe to różne sposoby transferu pieniędzy podczas dokonywania zakupów. O ile dodatkowe karty debetowe nie zmieniają ilości pieniądza w gospodarce, to kolejna karta kredytowa, której aktywnie używasz i nie spłacasz całego zaciągniętego kredytu w okresie bezodsetkowym, już na ten zasób wpływa.

Nie przejmuj się, jeśli do zapamiętania tego, co wchodzi w skład konkretnego agregatu pieniężnego (M1, M2 i M3) potrzebujesz więcej czasu. Nie jest to wiedza kluczowa z punktu widzenia makroekonomii. Najważniejsze jest uświadomienie sobie tego, że pieniądze we współczesnej gospodarce to nie tylko papierowe banknoty i bilon, ale również depozyty, które przechowywane są w systemie bankowym i których wartość wielokrotnie przekracza wartość gotówki. W następnym podrozdziale znajdzie się wyjaśnienie sposobu działania banków komercyjnych i źródeł mocy tych podmiotów pozwalającej im na kreację pieniądza, a zatem również prowadzenie polityki monetarnej kraju, na terenie którego działają.