Po przeczytaniu tego podrozdziału będziesz w stanie:
- Wskazać różne funkcje pieniądza
- Porównać pieniądz towarowy z pieniądzem symbolicznym (papierowym lub inaczej fiducjarnym)
Pieniądze (a dokładniej ich posiadanie) nie są celem samym w sobie i nie powinno się o nich myśleć w ten sposób. Banknotami dolarowymi ani kartami kredytowymi nikt się nie naje, trudno też zrobić z nich ubranie. Ostatecznie użyteczność pieniądza wynika z możliwości jego wymiany na dobra lub usługi. W 1911 r. amerykański pisarz i humorysta Ambrose Bierce (1842–1914) napisał, że pieniądze są „błogosławieństwem, które nie przynosi nam żadnej korzyści, chyba że się z nim rozstaniemy”. Jeszcze inaczej ujęła to Norma Jeane Mortenson Baker (czyli po prostu Marilyn Monroe), znana ze swojego stwierdzenia, że „pieniądze szczęścia nie dają, [czynią to] dopiero zakupy”. Pieniądze są tym, czego ludzie regularnie używają przy zakupie lub sprzedaży dóbr i usług, dlatego – jeśli transakcja ma dojść do skutku – zarówno kupujący, jak i sprzedający muszą akceptować ten sam rodzaj pieniądza. Koncepcja pieniądza jest bardzo elastyczna, stąd na przestrzeni dziejów i w różnych kulturach pieniądze przybierały zróżnicowane formy.
Barter i podwójna zbieżność zapotrzebowań
Aby zrozumieć źródła użyteczności pieniędzy, zastanówmy się nad tym, jak świat wyglądałby bez nich. W jaki sposób ludzie wymienialiby się swoimi produktami? W gospodarkach bez pieniędzy zazwyczaj funkcjonuje system barterowy. Barter (ang. barter) – dosłowna wymiana jednego dobra lub usługi na inne — w koordynacji handlu w nowoczesnej gospodarce jest nieskuteczny. W gospodarce nieznającej pieniądza wymiana między dwojgiem ludzi wiąże się z koniecznością zaistnienia podwójnej zbieżności zapotrzebowań (ang. double coincidence of wants). A więc sytuacji, w której osoba A, pragnąca jakiegoś dobra, musi nie tylko znaleźć kogoś (osobę B), kto danym dobrem dysponuje, ale będzie również skłonny je wymienić na to, co z kolei może mu zaoferować osoba A. Na przykład jeśli księgowy chce nabyć parę czarnych butów i w zamian ma do zaoferowania usługi księgowe, musi znaleźć kogoś, kto ma takie buty w odpowiednim rozmiarze i na dodatek jest skłonny je wymienić na tego typu usługi. Taka transakcja może być niezwykle trudna, jeśli nie niemożliwa do zorganizowania. Pomyśl o złożoności zawodów we współczesnej gospodarce, z jej szeroko zakrojonym podziałem pracy, który obejmuje tysiące różnych zajęć i będących ich efektem produktów.
Innym problemem związanym z barterem jest to, że w praktyce uniemożliwia on zawieranie kontraktów na przyszłe zakupy dóbr i usług. Jeśli np. jedno z dóbr, które staje się przedmiotem wymiany, jest nietrwałe, jego zamiana na inne produkty może być trudna lub wręcz niemożliwa. Wyobraź sobie rolnika, który przez sześć miesięcy poszukuje osoby chętnej do sprzedaży ciągnika w zamian za zbiory świeżych truskawek. Chociaż barter może stosunkowo sprawnie działać w gospodarkach małych i relatywnie słabo rozwiniętych, to zdecydowanie ogranicza on zdolności tych gospodarek do wzrostu. Czas, który podmioty ekonomiczne mogłyby poświęcić na wytwarzanie dóbr i usług lub po prostu odpoczynek, jest nieefektywnie wykorzystywany na organizowanie handlu wymiennego.
Funkcje pieniądza
Pieniądz (wkrótce przejdziemy do jego definicji) rozwiązuje problemy stanowiące immanentną część systemu barterowego. Po pierwsze, służy jako środek wymiany (ang. medium of exchange), co oznacza, że działa jako pośrednik między kupującym a sprzedającym. Zamiast wymieniać usługi księgowe na buty, księgowy sprzedaje swoje usługi za pieniądze, za które następnie kupuje sobie buty. Aby pieniądz mógł służyć jako środek wymiany, podmioty ekonomiczne (ludzie i przedsiębiorstwa) muszą go powszechnie akceptować na rynkach towarów i usług oraz czynników produkcji (rynkach pracy i kapitału).
Po drugie, pieniądz musi móc służyć jako środek przechowywania wartości (tezauryzacji) (ang. store of value). Wróćmy do przykładu szewca wymieniającego swoje buty na pożądane dobra i usługi (np. księgowe). Przechowując swój majątek w postaci kolejnych par butów, ryzykuje on, że wyjdą one z mody (czyli nikt nie będzie się chciał na nie wymienić) i że ich wartość z każdym kolejnym sezonem będzie spadać. Buty nie są dobrym środkiem przechowywania wartości (w przeciwieństwie np. do dzieł sztuki, alkoholi czy znaczków pocztowych). Znacznie lepszym i łatwiejszym sposobem jest utrzymywanie oszczędności w postaci pieniędzy. Możesz spokojnie przechowywać je przez wiele lat, bo zachowają swoją wartość w kolejnym dniu i roku. Ta funkcja pieniądza nie wymaga, aby był on doskonałym środkiem przechowywania wartości. W gospodarce, w której pojawia się inflacja, pieniądz co roku traci część siły nabywczej, ale pozostaje środkiem wymiany i utrzymuje zdolność do pośredniczenia między sprzedającym a kupującym.
Po trzecie, pieniądz służy jako jednostka rozrachunkowa (ang. unit of account), co oznacza, że jest instrumentem (takim jak waga lub linijka), którym mierzymy wartość. Księgowy za rozliczenie zeznania podatkowego może pobrać opłatę w wysokości 400 zł, zamiast przeliczać ją na buty, bochenki chleba, kilogramy sera lub wędliny itd. Za 400 zł można z kolei kupić dwie pary butów, 40 bochenków chleba, kilka lub kilkanaście kilogramów wędliny lub sera. Pieniądze działają jak wspólny mianownik, metoda księgowania, która upraszcza myślenie o wymianie handlowej.
Wreszcie ostatnią funkcją pieniądza jest to, że służy jako miernik odroczonych płatności (ang. standard of deferred payment). Oznacza to, że jeśli pieniądze są akceptowane jako środek wymiany w dniu dzisiejszym, muszą mieć również zdolność do regulowania płatności dokonywanych w przyszłości. Dzięki tej funkcji pieniądza możliwe jest nie tylko kupowanie dóbr i usług, za które zapłacimy w przyszłości (np. w systemie ratalnym), lecz również zaciąganie pożyczek i kredytów. Warunki tego typu umów są wyrażane w pieniądzu. Pieniądz (ang. money) spełnia zatem wszystkie te funkcje – jest środkiem wymiany, środkiem przechowywania wartości (tezauryzacji), jednostką rozrachunkową i miernikiem odroczonych płatności.
Pieniądz towarowy a pieniądz symboliczny (fiducjarny)
Pieniądz przybierał różne formy w różnych kulturach. Ludzie używali jako pieniędzy złota, srebra, muszli kauri, papierosów, soli, a nawet ziaren kakaowca. Chociaż na przestrzeni dziejów używaliśmy (a niekiedy wciąż używamy) tych dóbr jako pieniądza towarowego (ang. commodity money), mają one również swoją wartość użytkową (ekonomista powie, że mają swoją użyteczność, niezależną od pełnionej funkcji). Na przykład ludzie od wieków używali kruszcu jako pieniądza, chociaż dzisiaj złoto i srebro cenimy raczej ze względu na inne ich walory. Złoto jest dobrym przewodnikiem elektryczności, dzięki czemu jest szeroko stosowane w przemyśle elektronicznym i lotniczym. Także inne gałęzie przemysłu wykorzystują złoto – np. do produkcji energooszczędnego szkła odblaskowego stosowanego w biurowcach, a także w przemyśle medycznym. Oczywiście złoto ma również dużą wartość ze względu na swój kolor, odporność na utlenianie i kowalność, co ułatwia wytwarzanie z niego biżuterii.
Złoto historycznie wykorzystywano jako pieniądz towarowy. Służyło jako środek wymiany, przechowywania wartości i jednostka rozrachunkowa. Waluty zabezpieczone surowcami (ang. commodity-backed currencies) lub inaczej waluty surowcowe to waluty, których wartość jest oparta na złocie lub innych towarach przechowywanych w banku. Przez większą część swojej historii podaż pieniądza w Stanach Zjednoczonych opierała się na rezerwach złota i srebra. Co ciekawe, banknoty jednodolarowe emitowane do 1957 r. mają nad wizerunkiem prezydenta Jerzego Waszyngtona wydrukowany tzw. srebrny certyfikat, tak jak to przedstawia Ilustracja 9.2. Oznaczał on, że posiadacz banknotu mógł go zanieść do odpowiedniego banku i tam wymienić na srebro o wartości jednego dolara.
W miarę rozwoju gospodarek i postępującego procesu globalizacji (który najprościej możemy zdefiniować jako wzrost wartości obrotów handlu międzynarodowego) korzystanie z pieniądza towarowego stawało się coraz bardziej uciążliwe. Kraje zdecydowały się więc używać pieniądza symbolicznego (fiducjarnego) (ang. fiat money). Pieniądz symboliczny, w przeciwieństwie do pieniądza towarowego czy walut zabezpieczonych surowcami, nie ma żadnej innej użyteczności poza pełnioną funkcją. Jest traktowany jako prawny środek płatniczy na terenie danego kraju dzięki decyzji władz znajdującej umocowanie w przepisach prawa. Na przykład wszystkie banknoty znajdujące się w obiegu w Polsce są opatrzone inskrypcją: „BANKNOTY EMITOWANE PRZEZ NARODOWY BANK POLSKI SĄ PRAWNYM ŚRODKIEM PŁATNICZYM W POLSCE”. Innymi słowy, jeśli chcesz kupić coś w sklepie, na mocy prawa sprzedawca nie może odmówić ci wydania takiego dobra, jeśli zapłacisz mu legalnym banknotem, choć jego wartość nie jest zabezpieczona żadnym towarem. Jedyną gwarancją potwierdzającą wartość używanych przez nas pieniędzy jest powszechne zaufanie i wiara w to, że mają one wartość. Nic więcej.
Sięgnij po więcej
Obejrzyj to wideo o historii pieniądza.