Cel dydaktyczny rozdziału
Dzięki lekturze tego rozdziału dowiesz się:
- Jakie są założenia modelu neoklasycznego
- Jakie implikacje dla polityki gospodarczej mają założenia modelu neoklasycznego
- W jaki sposób należy porównywać konkluzje formułowane przez model keynesowski i model neoklasyczny
Do przemyślenia
Żeglując po nieznanych wodach
Według amerykańskiego Narodowego Biura Badań Ekonomicznych (ang. National Bureau of Economic Research (NBER), kryzys finansowy trwał w Stanach Zjednoczonych 18 miesięcy i zakończył się w czerwcu 2009 r. Ogólny stan gospodarki Stanów Zjednoczonych NBER ocenia na podstawie analiz miar aktywności gospodarczej, m.in. dochodów realnych, sprzedaży hurtowej i detalicznej, zatrudnienia i produkcji przemysłowej. Po zakończeniu kryzysu stało się jasne, że główną jego przyczyną było załamanie rynku mieszkaniowego i upadek instytucji kredytowych systemu finansowego. Chociaż źródła kryzysu były charakterystyczne dla gospodarki amerykańskiej, rozszerzył się on na niemal całą światową gospodarkę, doprowadzając np. Grecję do praktycznego bankructwa. W Polsce nie doszło do recesji, natomiast tempo wzrostu gospodarczego obniżyło się do jednego procenta rocznie, co doprowadziło do szybkiego wzrostu stopy bezrobocia. Podczas gdy z nowojorskiej giełdy znikały kolejne biliony dolarów, konsumpcja gwałtownie spadała, a przedsiębiorstwa zaczęły zwalniać pracowników, politycy amerykańscy toczyli boje o to, w jaki sposób zapobiec rozszerzaniu kryzysu na kolejne obszary gospodarki, zaś ich decyzje wpływały na kondycję ekonomiczną niemal wszystkich krajów na świecie. Ostatecznie zastosowano szereg kontrowersyjnych działań z zakresu polityki pieniężnej i fiskalnej, aby wesprzeć rynek mieszkaniowy i przemysł krajowy, a także ustabilizować sektor finansowy. Do najważniejszych należały:
- Zakup przez bank centralny USA, czyli Bank Rezerwy Federalnej (Federal Reserve System (FED), różnych aktywów finansowych. W ten sposób FED zasilił system bankowy w środki finansowe i zwiększył liczbę funduszy przeznaczanych na kredyty dla konsumentów i przedsiębiorstw. FED obniżył również krótkookresowe stopy procentowe do zera, co doprowadziło do spadku wartości dolara amerykańskiego na rynkach światowych i zwiększyło amerykański eksport.
- Kongres i prezydent uchwalili akty prawne stabilizujące rynek finansowy. Program pomocowy TARP (Troubled Asset Relief Program), wprowadzony pod koniec 2008 r., umożliwił rządowi dofinansowanie banków i innych instytucji finansowych borykających się z problemami oraz pozwolił na wsparcie firm takich jak General Motors i Chrysler. Przedsiębiorstwa te znalazły się na granicy bankructwa, co groziło utratą tysięcy miejsc pracy zarówno w tych podmiotach, jak i u ich kooperantów. Celem innej ustawy, (American Recovery and Reinvestment Act) z początku 2009 r., było zwiększenie konsumpcji przez wprowadzenie ulgi podatkowej dla gospodarstw domowych o niskich i średnich dochodach.
Cztery lata po zakończeniu globalnego kryzysu finansowego gospodarka USA wciąż nie zdołała powrócić do poziomu produkcji i tempa wzrostu gospodarczego sprzed recesji. W latach 2009–2012 produktywność rosła zaledwie o 1,9% rocznie w porównaniu z dynamiką na poziomie 2,7% w latach 2000–2007. Bezrobocie utrzymywało się powyżej naturalnej stopy, a realny PKB nadal był daleko od poziomu potencjalnego. Jednocześnie krytyce poddano publiczne sposoby ograniczania negatywnych konsekwencji kryzysu, zarówno w USA, jak i innych gospodarkach świata, kwestionując zarówno ich efektywność, jak i skuteczność. W niniejszym rozdziale omówimy model neoklasyczny (ekonomię podażową), a jego założenia, wypływające z niego wnioski i postulaty dla polityki gospodarczej porównamy z modelem keynesowskim. Jako przykłady empiryczne posłużą nam globalny kryzys finansowy i zakończona niedawno recesja wywołana globalną pandemią Covid-19.
Jaka jest pogoda w Warszawie? Statystyki pokazują, że najwyższa zarejestrowana tam temperatura – w lipcu 1904 r. – wyniosła nieco ponad 37ºC w , a najniższą temperaturę równą prawie -31ºC zanotowano w styczniu 1987 r. kazać, że jednorazowe anomalie pogodowe niewiele mówią o typowej pogodzie w stolicy Polski. Żeby ją poznać, należy spojrzeć na długookresowe trendy.
Podobnie jest z makroekonomią. Interesujące jest badanie sytuacji ekstremalnych, takich jak Wielki Kryzys (ang. Great Depression) z lat 30. XX wieku, globalny kryzys finansowy (ang. Great Recession) z lat 2008–2009 lub wywołana pandemią recesja z lat 2020–2021. Jeśli jednak chcesz zrozumieć, jak działa gospodarka, zastosuj analizę w długiej perspektywie czasowej. Weźmy choćby pod uwagę stopę bezrobocia. Jej wysokość wahała się w USA od zaledwie 3,5% w 1969 r. do 9,7% w 1982 r. i 8,1% w roku 2020. Nawet jeśli stopa bezrobocia w USA rosła podczas recesji i spadała podczas ekspansji, wciąż powracała do średniego poziomu 5%. Biuro Budżetowe Kongresu Stanów Zjednoczonych (Congressional Budget Office), niezwiązane z żadną partią polityczną, tworząc w 2010 r. długookresowe prognozy gospodarcze, zakładało, że w latach 2015–2020, po zakończeniu recesji, stopa bezrobocia wyniesie w gospodarce amerykańskiej 5%. W lutym 2020 r., tuż przed pandemią Covid-19, bezrobocie osiągnęło historycznie niski poziom 3,5% i na początku 2022 r. powróciło do poziomu nieco poniżej 5%. Z perspektywy długookresowej widzimy, że w gospodarce Stanów Zjednoczonych utrzymuje się względnie stała stopa bezrobocia.
Jak sugeruje sama nazwa, model neoklasyczny, omówiony w niniejszym rozdziale, jest „nowym” spojrzeniem na „stary”, klasyczny model gospodarki. Klasyczny pogląd, będący dominującą doktryną ekonomiczną aż do Wielkiego Kryzysu (tj. do lat 30. XX w.), głosił, że krótkookresowe wahania produkcji – przy elastycznych cenach – dość szybko pozwalają gospodarce na powrót do stanu pełnego zatrudnienia. W efekcie krzywa podaży globalnej jest pionowa i odpowiada poziomowi PKB przy pełnym zatrudnieniu. Zgodnie z modelem klasycznym państwo nie powinno ingerować w gospodarkę. Na przykład gdyby gospodarka wpadła w recesję (na skutek przesunięcia krzywej popytu globalnego w lewo), wykazałaby przejściową nadwyżkę podaży. Spadek cen zlikwidowałby tę nadwyżkę, a gospodarka powróciłaby samoistnie (bez zewnętrznej ingerencji) do pełnego zatrudnienia. Nie jest potrzebna do tego żadna aktywna polityka fiskalna ani pieniężna. Klasyczny pogląd głosił, że ekspansywna polityka fiskalna lub pieniężna powodują jedynie inflację i nie prowadzą do wzrostu PKB. Wielki Kryzys zmienił to myślenie, a ekonomia keynesowska, która zalecała aktywną politykę fiskalną w celu wyeliminowania niekorzystnych skutków niskiego popytu globalnego, stała się dominującą doktryną makroekonomiczną.