5.1 Obliczanie bilansu handlowego

Jeszcze kilkadziesiąt lat temu, aby zmierzyć bilans handlowy, śledzono drogowy, kolejowy i lotniczy transport konkretnych towarów pomiędzy krajami. Tego typu analizy wciąż są prowadzone i nadal pozwalają na obliczenie salda obrotów towarowych (ang. merchandise trade balance). Jednak w większości najlepiej rozwiniętych gospodarek, w tym w Stanach Zjednoczonych i w Polsce, dobra (konkretne produkty mające fizyczną postać) stanowią mniej niż połowę całkowitej produkcji kraju, a dominują w niej usługi. W ciągu ostatnich dwóch dekad nastąpił gwałtowny rozwój międzynarodowego handlu usługami, napędzany przez postęp technologiczny w informatyce i telekomunikacji. Umożliwił on eksport i import usług w dziedzinie finansów, prawa, marketingu, zarządzania, oprogramowania, inżynierii budowlanej i projektowania produktów oraz opieki zdrowotnej. Większość obrotów handlu zagranicznego nadal realizowana jest dzięki transakcjom kupna i sprzedaży dóbr. Tym samym rządy chwalą się, a media eksponują informacje o bilansie obrotów towarowych. Stare nawyki są trudne do przełamania. Ekonomiści zazwyczaj wykorzystują jednak szersze miary, takie jak bilans handlowy lub saldo rachunku obrotów bieżących (ang. current account balance), które poza przepływami towarów i usług obejmują również międzynarodowe przepływy dochodów z tytułu inwestycji, pomoc zagraniczną i inne rodzaje transferów.

Tabela 5.1 przedstawia cztery główne komponenty rachunku obrotów bieżących Polski w 2022 r. (za wstępną informacją przygotowaną przez NBP i opublikowaną 13 lutego 2023 r.). Pierwszy wiersz to nic innego jak saldo obrotów towarowych, czyli wartość eksportu i importu dóbr. Ponieważ wartość importu przekracza wartość eksportu, saldo obrotów towarowych w ostatniej kolumnie jest ujemne, co oznacza deficyt w handlu towarami. Nie należy mylić bilansu obrotów towarowych, bilansu handlowego (który obejmuje również import i eksport usług) z saldem na rachunku obrotów bieżących, które zawiera nie tylko bilans obrotów związanych z dobrami i usługami, ale również dochody wynikające z wcześniejszych inwestycji i wartość transferów. W Polsce za zbieranie danych obrazujących relacje ekonomiczne z zagranicą odpowiada Narodowy Bank Polski.

Źródło: https://nbp.pl/bilans-platniczy-polski-w-grudniu-2022-r.

W drugim wierszu Tabeli 5.1 znajdują się dane dotyczące handlu usługami. W tym obszarze polska gospodarka osiąga nadwyżkę. Chociaż poziom handlu usługami jest wciąż stosunkowo niewielki w porównaniu z handlem dobrami, znaczenie usług w ciągu ostatnich kilku dekad bardzo wzrosło. Na przykład polski eksport usług w 2022 r. był tylko niewiele mniejszy w kategoriach nominalnych niż eksport dóbr w 2009 r.

Trzeci składnik rachunku obrotów bieżących, określany w Polsce mianem „salda dochodów pierwotnych”, uwzględnia dochody zagranicznych inwestorów bezpośrednich z tytułu ich zaangażowania kapitałowego w polskich podmiotach (środki wypływające z Polski), jak również analogiczne dochody polskich podmiotów z tytułu zagranicznych inwestycji (środki wpływające do Polski). W ramach tej pozycji uwzględniane są również dochody z pracy, jakie osiągają polscy rezydenci za granicą (napływ środków do Polski) i analogicznie dochody z pracy rezydentów innych krajów osiągane w Polsce (wypływ środków). Na wysokość salda dochodów pierwotnych oddziałują również wypłaty dochodów z tytułu inwestycji portfelowych (w papiery wartościowe). Środki finansowe związane z dochodami będącymi pochodną zaangażowania środków produkcji (pracy i kapitału) poza granicami kraju włączone są do ogólnej miary obejmującej handel (czyli razem z towarami i usługami), ponieważ – z ekonomicznego punktu widzenia – wynikają one z transakcji gospodarczej tego samego typu, jak w przypadku sprzedaży samochodów, pszenicy czy ropy: jest to po prostu handel, który odbywa się na międzynarodowym rynku czynników produkcji (przede wszystkim międzynarodowym rynku kapitałowym).

Ostatnią kategorią w ramach rachunku obrotów bieżących są „dochody wtórne”, czyli saldo transferów jednostronnych (saldo transferów unilateralnych) (ang. unilateral transfers) dokonywanych przez państwo (sektor publiczny), organizacje charytatywne lub osoby prywatne, w ramach których za granicę wysyłane są pieniądze lub towary, czemu nie towarzyszy żaden strumień ekwiwalentny. Oczywiście tego typu transfery mogą również do Polski wpływać. Pomoc gospodarcza lub wojskowa polskiego rządu dla walczącej Ukrainy (zwróćmy uwagę, że ma ona charakter rzeczowy, a nie pieniężny) mieści się w tej kategorii, podobnie jak wydatki zagraniczne organizacji charytatywnych (np. Polskiej Akcji Humanitarnej w Afryce) na walkę z ubóstwem lub nierównościami społecznymi. Pieniądze wysyłane za granicę przez imigrantów również są zaliczane do tej kategorii. Rachunek obrotów bieżących traktuje te transfery wypływające z Polski tak jak import, ponieważ wiążą się one – podobnie jak import – ze strumieniem płatności opuszczających kraj. W przypadku gospodarki Polski pozycja ta jest zazwyczaj ujemna, podobnie jak to ma miejsce w USA. Niekiedy jednak bywa odwrotnie. Na przykład w 1991 r., gdy USA przewodziły międzynarodowej koalicji, której celem było wyzwolenie Kuwejtu spod irackiej okupacji, wiele krajów zgodziło się, że dokonają płatności na rzecz Stanów Zjednoczonych, aby zrekompensować im wydatki wojenne. Płatności te były na tyle duże, że w 1991 r. saldo jednostronnych transferów w USA było dodatnie i wyniosło 10 mld dol.

Przykład w Ramce Obliczanie salda bilansu handlowego i salda rachunku obrotów bieżących przeprowadzi cię krok po kroku przez proces obliczeń na podstawie wartości importu i eksportu dóbr i usług, jak również wartości dochodów z tytułu wykorzystania czynników produkcji (saldo dochodów pierwotnych) i płatności transferowych (saldo dochodów wtórnych).