Cel dydaktyczny
Po przeczytaniu tego podrozdziału będziesz w stanie:
- Ocenić zmienność inflacji mierzoną wskaźnikiem cen towarów i usług konsumpcyjnych (CPI) w Stanach Zjednoczonych
- Ocenić zmienność inflacji mierzonej tym samym wskaźnikiem w wymiarze międzynarodowym
W ciągu ostatnich 30 lat (dokładniej: do roku 2020) inflacja w gospodarce amerykańskiej była stosunkowo niska, a zmiana wartości wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych zazwyczaj kształtowała się w przedziale od 2% do 4% rocznie. W XX w. wystąpiło jednak kilka okresów, w których roczna stopa inflacji mierzona wskaźnikiem CPI przekraczała poziom 10%. W latach 2021 i 2022 stopa inflacji znacząco wzrosła w stosunku do średniego poziomu z poprzedniej dekady (odpowiednio: 7% w roku 2021 i 6,5% w 2022), co nie zmienia jednak faktu, że wartość wskaźników nigdy nawet nie zbliżyła się do wielkości, która mogłaby oznaczać hiperinflację.
Zmienność inflacji CPI w gospodarce amerykańskiej
Ilustracja 4.3 na panelu (a) pokazuje historyczne poziomy cen wykorzystywane do obliczania wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych, począwszy od roku 1947. Okres bazowy, dla którego wartość wskaźnika CPI przyjmuje poziom 100, to średnia dla lat 1982–1984. Natomiast panel (b) wskazuje roczną stopę inflacji, czyli wyrażone w procentach zmiany wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych w ujęciu rok do roku.
Inflacja mierzona wskaźnikiem cen towarów i usług konsumpcyjnych odzwierciedla roczną zmianę procentową kosztu nabycia – zdefiniowanego dla przeciętnego konsumenta – koszyka dóbr i usług, którego skład może być stały lub zmieniany w określonych interwałach czasowych.
Dwie pierwsze fale inflacji w gospodarce amerykańskiej w XX w. (nie zostały zilustrowane na wykresie) to lata tuż po zakończeniu I i II wojny światowej. Jednak w okresie międzywojennym odnotowano również dwa okresy, w czasie których ceny spadały (takie zjawisko ekonomiści nazywają deflacją (ang. deflation)): pierwszy po głębokiej recesji z lat 1920–1921, a drugi podczas Wielkiego Kryzysu w latach 30. XX w. Ponieważ inflacja to okres, w którym siła nabywcza pieniądza w odniesieniu do towarów i usług ulega obniżeniu, deflacja będzie okresem, w którym siła nabywcza pieniądza wzrasta, czyli za jedną jednostkę pieniężną (dolara lub złotego) można kupić więcej. W latach 1900–1960 zmiany cen w okresach deflacji i inflacji w zasadzie się równoważyły, w związku z czym średnia roczna stopa inflacji w tym czasie wynosiła tylko ok. 1%. Trzecia fala stosunkowo wysokiej inflacji w gospodarce amerykańskiej nadeszła w latach 70. i ustąpiła na początku lat 80. XX w. Inflacja w USA wzrosła również po roku 2020 i udało się ją obniżyć poniżej poziomu 4% dopiero w 2023 r.
Sięgnij po więcej
Odwiedź tę stronę, aby skorzystać z kalkulatora inflacji i dowiedzieć się, jak zmieniały się ceny w USA w czasie ostatnich 100 lat.
Wydaje się, że analiza tempa zmian poziomu cen na przestrzeni ostatnich 120 lat w USA pozwala na sformułowanie wniosku, zgodnie z którym w czasach recesji i okresach spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego stopa inflacji jest niższa (lub nawet mamy do czynienia z deflacją), tak jak to było w przypadku recesji w latach 1920–1921, Wielkiego Kryzysu, recesji w latach 1980–1982 i kryzysu światowego w latach 2008–2009. W 2009 r. przez kilka miesięcy notowano spadek poziomu cen, ale zjawisko to nie wystąpiło w skali całego roku. W czasie recesji zazwyczaj pojawia się wysoki poziom bezrobocia, co w konsekwencji zmniejsza całkowity popyt na dobra i usługi w gospodarce, który pociąga za sobą spadek cen. Z drugiej strony stopa inflacji często, choć nie zawsze, zaczyna rosnąć, gdy gospodarka bardzo szybko się rozwija, co można było obserwować tuż po zakończeniu II wojny światowej lub w latach 60. XX w. W kolejnych rozdziałach przedstawione zostaną modele, które pozwolą lepiej zrozumieć te zależności.
Inflacja na świecie
Dynamika zmian stopy inflacji na świecie jest bardzo zróżnicowana. Ilustracja 4.4 pokazuje stopy inflacji w ciągu ostatnich 60 lat XX w. w wybranych państwach uprzemysłowionych. Warto zwrócić uwagę na to, że wysokie stopy inflacji w latach 70. ub. wieku były charakterystyczne dla całej grupy krajów, a nie tylko dla Stanów Zjednoczonych. Na przykład w roku 1974 stopa inflacji w Japonii wynosiła ponad 23%, a w Wielkiej Brytanii 16%. W kolejnym roku było to odpowiednio ponad 11% dla Japonii i aż 24% w Wielkiej Brytanii. W latach 80. XX w. stopy inflacji zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i pozostałych analizowanych krajach spadły i w większości pozostały na niskim poziomie przez kolejne 30 lat.
Gospodarki, w których alokacja odbywała się głównie z wykorzystaniem mechanizmu centralnego planowania (czyli głównie gospodarki krajów socjalistycznych, takich jak Związek Radziecki i Chińska Republika Ludowa), nie doświadczały zjawiska inflacji, ponieważ podwyżki cen nie wynikały z oceny sytuacji rynkowej dokonywanej przez prywatnych przedsiębiorców, tylko zależały od politycznych decyzji, które były pochodną poprawy jakości produktów lub ograniczenia skali niedoborów w gospodarce. Pamiętajmy, że – tak jak to już zostało zasugerowane powyżej – inflacja ma silny związek z poziomem popytu w gospodarce, który zależy przede wszystkim od dochodów. Ceny rosną wtedy, gdy konsumenci chcą i mogą wydawać na dobra i usługi swoje pieniądze. Gdy dochody maleją, zmniejsza się popyt i w konsekwencji tempo wzrostu lub nawet poziom cen. Jeśli ceny są administracyjnie zamrożone na pewnym poziomie, zjawisko inflacji oczywiście nie występuje, ale za to wraz ze wzrostem dochodów ujawniają się niedobory (zapotrzebowanie przekracza wszak oferowaną ilość), które skutkują kolejkami lub wprowadzaniem systemu kartkowego (nie bez kozery gospodarka socjalistyczna była nazywana „gospodarką niedoboru”).
Na tym tle sytuacja Polski była specyficzna, z uwagi bowiem na głęboki kryzys z przełomu lat 70. i 80. oraz późniejsze nieudolne reformy średnioroczna stopa inflacji w latach 1980–1989 była bardzo wysoka, nawet jak na standardy krajów kapitalistycznych. Kompletne fiasko socjalistycznego (centralnego) sposobu zarządzania gospodarką i permanentne niedobory rynkowe wymusiły konieczność stałego podnoszenia cen przez centralnego planistę (czyli w praktyce Komisję ds. Kontroli Cen, która funkcjonowała przy Ministerstwie Finansów). W miarę jak Chiny, Polska i Rosja (trzymając się rzeczywistej sekwencji czasowej) zaczęły przekształcać swoje gospodarki w kierunku rozwiązań rynkowych, również one doświadczały gwałtownego wzrostu inflacji, chociaż powinniśmy uznać statystyki dotyczące tych krajów za nieco mniej wiarygodne. Inflacja w Chinach wynosiła średnio ok. 10% rocznie przez większą część lat 80. (proces transformacji zaczął się bowiem w tym kraju już z końcem lat 70. XX w.) i wczesne lata 90. Polska i Rosja (początkowo Związek Radziecki) zanotowały bardzo wysoką inflację (która w Rosji zamieniła się w hiperinflację (ang. hyperinflation) w pierwszej połowie lat 90. (na początku tej dekady ceny zmieniały się w Rosji nawet w tempie 2500% rocznie). Pokazuje to Ilustracja 4.5. Zmienność stopy inflacji w krajach rozwijających się w latach 1981–2020. Stany Zjednoczone (a dokładniej Stany Skonfederowane, czyli „Południe”) były najbardziej zagrożone wystąpieniem zjawiska hiperinflacji podczas wojny secesyjnej w latach 1860–1865.
Wiele krajów Ameryki Łacińskiej doświadczyło szalejącej inflacji w latach 80. i na początku lat 90. XX w. Stopy inflacji często znacznie przekraczały tam 100% rocznie. Na przykład w 1990 r. w Brazylii i w Argentynie inflacja przekroczyła 2000%. Także niektóre państwa afrykańskie odczuwały w tym samym okresie niezwykle wysokie stopy inflacji, czasem graniczące z hiperinflacją. Nigeria, najludniejszy kraj Afryki, miała w 1995 r. stopę inflacji na poziomie 75%.
Na początku XXI w. problem inflacji w większości krajów zmniejszył się, przynajmniej w porównaniu z ostatnimi latami XX w. W rozpoczynającej niniejszy rozdział Ramce 550 mln dol. za bochenek chleba? zauważyliśmy, że w ostatnich latach najbardziej jaskrawym w skali globalnej przykładem hiperinflacji było Zimbabwe, gdzie w pewnym momencie rząd emitował banknoty o wartości nominalnej 100 bln dol. zimbabweńskich. Mimo że banknoty miały nominał 100 000 000 000 000 dol., w istocie były prawie bezwartościowe. W wielu krajach pamięć o dwu-, trzy-, a nawet czterocyfrowej inflacji jest ciągle żywa.