3.1 W jaki sposób ekonomiści definiują i obliczają stopę bezrobocia 

Czym jest zasób siły roboczej w gospodarce?

Czy wszystkie osoby dorosłe, które pozostają bez pracy, powinniśmy uznawać za bezrobotne? Oczywiście, że nie. Wiek aktywności produkcyjnej to 15 lat i więcej, ale większość osób niepełnoletnich nie pracuje, tylko się uczy. Z kolei znaczny procent zatrudnionych po osiągnięciu wieku emerytalnego (w Polsce jest to ukończone 60 lat dla kobiet i 65 dla mężczyzn) również rezygnuje z pracy. Wielu studentów stacjonarnych studiów licencjackich świadomie nie podejmuje zatrudnienia, niewłaściwe byłoby zatem uznawanie ich za osoby bezrobotne. Część osób utrzymuje się z kapitału lub wynajmu nieruchomości (to tzw. rentierzy). Inni przebywają na długotrwałych urlopach (np. macierzyńskich lub rodzicielskich). Jeszcze inni pozostają na utrzymaniu współmałżonków lub partnerów. Formalnie za osoby bezrobotne nie uznajemy również przestępców i osób zajmujących się działalnością pozaprawną (w Polsce np. trudniących się nierządem), oczywiście o ile nie zarejestrują się w powiatowym urzędzie pracy (PUP) jako bezrobotni.

Niewłaściwe byłoby zatem dzielenie populacji ludzi dorosłych jedynie na pracujących i bezrobotnych, skoro istnieje grupa trzecia: osoby, które nie mają pracy i z powodów wskazanych powyżej nie są zainteresowane jej podjęciem. Należą do niej także ci, którzy w przeszłości co prawda chcieli pracować, ale przestali już szukać pracy, np. zniechęceni bezowocnymi poszukiwaniami odpowiedniego stanowiska. Ekonomiści określają tę trzecią grupę jako bierną zawodowo lub pozostającą poza zasobem siły roboczej (ang. out of the labor force).

Stopa bezrobocia szacowana jest w Polsce na dwa sposoby, stąd w publikacjach medialnych można znaleźć dwa poziomy bezrobocia charakterystyczne dla polskiej gospodarki. Pierwszy z nich to tzw. bezrobocie rejestrowane, związane z prawną definicją osoby bezrobotnej. W pewny uproszczeniu możemy przyjąć, że jest to ktoś, kto uzyskał taki status, rejestrując się w powiatowym urzędzie pracy. Dokładna definicja wykorzystywana przez GUS przedstawia się następująco: „[Bezrobotni to] Osoby, które ukończyły 18 lat i nie osiągnęły wieku emerytalnego, niezatrudnione i niewykonujące innej pracy zarobkowej, zdolne i gotowe do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy i zarejestrowane we właściwym dla miejsca zameldowania (stałego lub czasowego) powiatowym urzędzie pracy oraz poszukujące zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej”. Tak jak zostało to już wskazane powyżej, bezrobocie rejestrowane w Polsce nieznacznie przekracza 5%.

Natomiast drugi sposób postrzegania bezrobocia związany jest z badaniem aktywności ekonomicznej ludności (BAEL, stąd „bezrobocie baelowskie”). W BAEL zbierane są informacje o pracujących w wieku 15-89 lat, o bezrobotnych w wieku 15-74 lata i o biernych zawodowo w wieku 15-89 lat. Osoby mające 90 lat i więcej są z zasady zaliczane do biernych zawodowo. W wywiadzie telefonicznym ankieterzy statystyczni identyfikują osoby bezrobotne w wieku 15–74 lat, które spełniają jednocześnie trzy warunki: po pierwsze, w okresie badanego tygodnia nie były osobami pracującymi; po drugie, aktywnie poszukiwały pracy, tzn. podjęły konkretne działania w ciągu czterech tygodni (wliczając jako ostatni tydzień badany), aby znaleźć pracę; i po trzecie, były gotowe (zdolne) podjąć pracę w ciągu dwóch tygodni następujących po tygodniu badanym. Baelowska metoda pomiaru bezrobocia jest rekomendowana przez Międzynarodową Organizację Pracy oraz wykorzystywana przez Eurostat, zatem służy ona do obliczeń bezrobocia w krajach UE. Stopa bezrobocia w Polsce liczona zgodnie z metodą BAEL wynosiła w drugim kwartale 2022 r. 2,6%.

Osoba zaklasyfikowana jako bezrobotna pozostaje zatem bez pracy, ale wyraża gotowość jej podjęcia, a także aktywnie poszukiwała pracy w czasie ostatnich czterech tygodni. Osoba, która nie jest zatrudniona, ale nie jest obecnie gotowa do podjęcia pracy lub nie szukała jej aktywnie w ciągu ostatnich czterech tygodni, nie należy do siły roboczej i tym samym nie może zostać uznana za bezrobotną.

Obliczanie stopy bezrobocia i stopy aktywności zawodowej (stopy partycypacji)

Ilustracja 3.2 przedstawia podział populacji na trzy grupy. W drugim kwartale 2022 r. ok. 58% tej grupy należało do osób aktywnych zawodowo (stanowiło zasób siły roboczej), czyli grupy osób pracujących lub bezrobotnych, ale poszukujących pracy. Siłę roboczą możemy tym samym podzielić na pracujących i bezrobotnych. Odpowiednie wartości przedstawione są w Tabeli 3.1. Jak łatwo zauważyć, stopa bezrobocia (ang. unemployment rate) nie jest odsetkiem całej dorosłej populacji pozostającej bez pracy, ale raczej odsetkiem dorosłych, którzy stanowią zasób siły roboczej (są aktywni zawodowo), ale pracy nie mają.

Ilustracja 3.2 Osoby pracujące, bezrobotne i bierne zawodowo w wieku 15–89 lat w Polsce w drugim kwartale 2022 r. Całkowita populacja osób w wieku 15–89 lat w Polsce w drugim kwartale 2022 r. wyniosła blisko 30 mln (dokładnie 29,752 mln). W ramach tej grupy tylko 454 tys. osób było bezrobotnych, natomiast liczba pracujących sięgnęła 17,244 mln. Pozostałe 12,508 mln zaklasyfikowano jako osoby nieaktywne zawodowo.

Wykorzystując powyższe dane, możemy obliczyć stopę bezrobocia w Polsce (zgodnie z metodą BAEL), poprzez podzielenie 454 tys. bezrobotnych przez 17,244 mln osób aktywnych zawodowo, co daje 2,6%. Poniższa Ramka Obliczanie stopy aktywności zawodowej (stopy partycypacji) i stopy bezrobocia przeprowadzi cię przez kolejne etapy tej matematycznej operacji.

Bezrobocie ukryte

Przedstawiony powyżej sposób klasyfikacji ludzi ze względu na rodzaj ich aktywności na rynku pracy w dalszym ciągu może nie dawać właściwego obrazu sytuacji. Niektórzy pracują w niepełnym wymiarze godzin lub wykonują pracę tymczasową, ale poszukują zajęcia na pełny etat i na stałe. Tacy ludzie są zaliczani do osób pracujących, chociaż forma ich zatrudnienia nie jest zgodna z ich preferencjami. Istnieją też osoby wykonujące pracę poniżej swoich kwalifikacji (ang. underemployed), tj. w pełni przeszkolone lub wykwalifikowane do pewnego rodzaju pracy, ale zatrudnione na stanowiskach gorzej płatnych lub niewykorzystujących pełni ich potencjału. Przykładem niech będzie osoba z dyplomem ukończenia studiów w dziedzinie finansów, która pracuje jako sprzedawca w niepełnym wymiarze czasu pracy, lub robotnik wykwalifikowany zatrudniony jako ochroniarz w supermarkecie. Tacy ludzie są także zaliczani do grupy pracujących. Wszystkie tego typu przypadki tworzą bardzo szeroką kategorię ukrytego bezrobocia (ang. hidden unemployment). Do tej grupy zalicza się także pracowników zniechęconych (ang. discouraged workers), czyli takich, którzy przestali już szukać pracy i tym samym nie są zaliczani do grupy aktywnej zawodowo, a więc zgodnie z klasyczną definicją nie można ich nazwać bezrobotnymi.

Współczynnik aktywności zawodowej (stopa partycypacji)

Inną ważną statystyką jest stopa aktywności zawodowej (ang. labor force participation rate). Jest to odsetek osób w wieku 15–89 lat, które są zatrudnione lub bezrobotne (czyli aktywnie poszukują pracy i są gotowe niezwłocznie ją podjąć). Analizując dane z Ilustracji 3.2 oraz Tabeli 3.1, łatwo dostrzec, że w obliczeniach tego wskaźnika zostało uwzględnione 17,244 mln ludzi zaliczonych do siły roboczej. Wskaźnik ten obliczamy, dzieląc liczbę osób należących do zasobu siły roboczej (to znaczy liczbę zatrudnionych i bezrobotnych) przez populację w wieku 15–89 lat ogółem. Otrzymany ułamek zapisujemy w procentach. Z danych za drugi kwartał 2022 r. wynika, że współczynnik aktywności zawodowej w Polsce wynosił 57,96%. W ujęciu historycznym stopa partycypacji siły roboczej w Polsce podlegała stosunkowo niewielkim zmianom. Współczynnik aktywności zawodowej przedstawiany jest przez Główny Urząd Statystyczny od 1992 r., czyli od momentu prowadzenia badań aktywności ekonomicznej ludności. W pierwszych latach transformacji wskaźnik ten utrzymywał się powyżej poziomu 60%, ale ok. 1994 r. zaczął się obniżać. Od roku 2000 nie spadł jednak poniżej 53%, z minimum na początku 2007 r. (53,2%). Od 2008 r. mamy do czynienia z bardzo powolnym, ale dość stabilnym wzrostem tego współczynnika.

Krytyka sposobu mierzenia bezrobocia

Przy obliczaniu liczby i odsetka osób bezrobotnych zawsze pojawiają się pewne komplikacje. Na przykład: jak zakwalifikować ludzi, którzy nie mają pracy i byliby gotowi ją podjąć, ale w okolicy brakuje wolnych miejsc pracy, więc przestali już szukać zatrudnienia? Tacy ludzie (i ich rodziny) mogą cierpieć z powodu bezrobocia, jednak w ankiecie są uznawani za nieaktywnych zawodowo, ponieważ nie poszukują już pracy aktywnie. Inne osoby mogą z kolei deklarować, że są gotowe do podjęcia pracy, choć tak naprawdę wcale nie są tym zainteresowane i nie poszukują zatrudnienia zbyt intensywnie. Zalicza się je do bezrobotnych, choć należałoby je raczej zaklasyfikować jako osoby nieaktywne zawodowo. Jeszcze inni ludzie mogą być zatrudnieni np. do wykonywania pewnych prac w ogrodnictwie, opiece nad dziećmi lub sprzątania, ale nie zgłaszają uzyskanych dochodów organom podatkowym. W rozmowie z ankieterem mogą deklarować, że są bezrobotni, podczas gdy tak naprawdę pracują.

Chociaż stopa bezrobocia jest wskaźnikiem ogniskującym uwagę opinii publicznej i mediów, ekonomiści publikują znacznie więcej badań i raportów, w których próbują zmierzyć zaangażowanie ludzi w aktywność zawodową i przedstawić bardziej zniuansowany i pełny obraz rynku pracy. To, że statystyki gospodarcze są niedoskonałe, nie jest wielkim odkryciem. Jednak nawet niedoskonałe miary, takie jak stopa bezrobocia, mogą być bardzo wartościowe, jeśli tylko zostaną umiejętnie zinterpretowane i w przystępny sposób opisane.