Cel dydaktyczny
Po przeczytaniu tego podrozdziału będziesz w stanie:
- Wyjaśnić, w jaki sposób ekspansywna polityka fiskalna wpływa na popyt globalny i gospodarkę
- Wyjaśnić, w jaki sposób restrykcyjna polityka fiskalna wpływa na popyt globalny i gospodarkę
Polityka fiskalna polega na wykorzystaniu wydatków państwa i podatków do stymulowania gospodarki. Na wykresie z modelem AD-AS ekspansywna polityka fiskalna (ang. expansionary fiscal policy), niezależnie od tego, czy polega na wzroście wydatków, czy obniżeniu podatków, przesuwa krzywą popytu globalnego (ang. aggregate demand) w prawo, co oznacza wzrost popytu przy każdym poziomie cen. I analogicznie, restrykcyjna polityka fiskalna (ang. contractionary fiscal policy), niezależnie od tego, czy jest realizowana poprzez spadek wydatków, czy wzrost podatków, przesuwa krzywą popytu globalnego w lewo, co jest tożsame ze spadkiem popytu, niezależnie od poziomu cen. W rozdziale o wzroście gospodarczym zostało powiedziane, że ilość i jakość naszych zasobów rośnie wraz ze wzrostem liczby ludności, a tym samym siły roboczej, ponieważ przedsiębiorstwa inwestują w nowy kapitał i ulepszają technologie. Rezultatem są regularne przesunięcia krzywej podaży globalnej w prawo, co przedstawia Ilustracja 12.7.
Początkowa równowaga występuje w punkcie E0, czyli na przecięciu krzywej popytu globalnego AD0 i krzywej podaży globalnej SAS0, tj. przy wielkości produkcji 200 i poziomie cen 90. Rok później krzywa podaży globalnej (ang. aggregate supply) w związku ze wzrostem gospodarczym przesuwa się w prawo, do położenia SAS1, zaś krzywa popytu globalnego również przesuwa się w prawo, do AD1, powodując, że gospodarka znajdzie się na nowym poziomie potencjalnego PKB. W nowej równowadze (E1) wielkość produkcji wynosi 206, a poziom cen jest równy 92. W kolejnym roku krzywa podaży globalnej ponownie przesuwa się w prawo, tym razem do położenia SAS2, przy jednoczesnym przesunięciu krzywej popytu globalnego w tym samym kierunku, do AD2. Równowaga występuje teraz w punkcie E2, gdzie wielkość produkcji i poziom cen wynoszą odpowiednio 212 i 94. Podsumowując, wykres przedstawia gospodarkę, która z roku na rok rośnie stabilnie, produkując każdego roku na poziomie swojego potencjalnego PKB przy relatywnie niskiej inflacji.
Popyt globalny i podaż globalna nie zawsze zmieniają się w tym samym stopniu. Zastanów się, co powoduje zmiany popytu globalnego w czasie. Jeśli podaż globalna rośnie, zwiększają się także dochody. Prowadzi to zwykle do wzrostu wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych, przesuwając krzywą popytu globalnego w prawo, ale w danym okresie krzywa ta nie musi przesunąć się o taką samą wielkość, jak krzywa podaży globalnej. Co się dzieje z wydatkami państwa i podatkami? Państwo każdego roku pokrywa swoje standardowe wydatki, takie jak obrona narodowa, ubezpieczenia społeczne i ochrona zdrowia, co pokazuje Ilustracja 12.7. Częściowo są one finansowane przez wpływy podatkowe. Okazuje się, że rezultatem wzrostu podaży globalnej może być wzrost popytu globalnego o więcej lub mniej, niż wynosi wzrost podaży. Może wystąpić nawet spadek popytu, z różnych powodów: gospodarstwa domowe zaczynają ograniczać konsumpcję; przedsiębiorstwa nie chcą tak dużo inwestować; maleje eksport.
Na przykład w USA inwestycje przedsiębiorstw prywatnych w kapitał rzeczowy rozkwitły pod koniec lat 90. XX w., wzrastając z 14,1% PKB w 1993 r. do 17,2% PKB w 2000 r., po czym spadły z powrotem do 15,2% PKB w roku 2002.
Jeśli natomiast wzrost popytu globalnego jest szybszy niż wzrost podaży globalnej, pojawia się inflacja. Cykle koniunkturalne, polegające na naprzemiennym występowaniu okresów ożywienia i recesji, są konsekwencją zmian popytu globalnego i podaży globalnej. Państwo może zastosować odpowiednią politykę fiskalną w celu zmniejszenia wahań cyklicznych.
Rozdział 10 Bank centralny i polityka monetarna pokazuje, że bank centralny może wykorzystać politykę pieniężną do prowadzenia działań antycyklicznych, mających na celu łagodzenie wahań koniunkturalnych. Jeśli gospodarce grozi recesja, bank centralny stosuje ekspansywną politykę pieniężną, polegającą na zwiększeniu podaży pieniądza, zwiększeniu ilości i wartości kredytów oraz obniżeniu stóp procentowych, co powoduje przesunięcie krzywej popytu globalnego w prawo. Jeśli gospodarce grozi inflacja, bank centralny stosuje restrykcyjną politykę pieniężną, polegającą na ograniczeniu podaży pieniądza, zmniejszeniu ilości i wartości kredytów oraz podniesieniu stóp procentowych, co prowadzi do przesunięcia krzywej popytu globalnego w lewo. Natomiast polityka fiskalna to inne narzędzie polityki makroekonomicznej, służące do oddziaływania na popyt globalny za pomocą wydatków państwa i podatków.
Ekspansywna polityka fiskalna
Ekspansywna polityka fiskalna zwiększa popyt globalny w wyniku wzrostu wydatków państwa lub obniżki podatków. Wzrost popytu globalnego może nastąpić z powodu: (1) zwiększenia konsumpcji na skutek wzrostu dochodów rozporządzalnych gospodarstw domowych wywołanego niższym podatkiem dochodowym od osób fizycznych; (2) zwiększenia wydatków inwestycyjnych przedsiębiorstw na skutek wzrostu zysków po opodatkowaniu spowodowanego niższym podatkiem dochodowym od osób prawnych; oraz (3) zwiększenia zakupów dóbr i usług przez rząd centralny oraz samorządy (szczególnie największe aglomeracje). Restrykcyjna polityka fiskalna działa odwrotnie: obniża poziom popytu globalnego poprzez zmniejszanie konsumpcji i inwestycji (drogą podwyżki podatków) lub zmniejszanie wydatków państwa. Model AD-AS jest przydatny do oceny, czy prowadzona przez państwo ekspansywna lub restrykcyjna polityka fiskalna jest właściwa.
Rozważmy sytuację przedstawioną na Ilustracji 12.8. Jest ona analogiczna do tej, która wystąpiła w Stanach Zjednoczonych podczas recesji w latach 2008–2009. Punkt przecięcia krzywej popytu globalnego (AD0) i krótkookresowej krzywej podaży globalnej (SAS0) występuje poniżej poziomu potencjalnego PKB reprezentowanego przez krzywą LAS. W równowadze E0 pojawia się recesja i wzrasta bezrobocie. W takim przypadku ekspansywna polityka fiskalna polegająca na obniżeniu podatków lub wzroście wydatków państwa przesuwa krzywą popytu globalnego do położenia AD1, czyli w kierunku produkcji przy pełnym zatrudnieniu. Poziom cen rośnie do P1, co odpowiada produkcji potencjalnej przy popycie AD1.
Jakie decyzje powinno podjąć państwo (obniżyć podatki, zwiększyć wydatki czy też zastosować kombinację obu tych posunięć), aby ekspansywna polityka fiskalna zadziałała najskuteczniej? Podczas globalnego kryzysu finansowego (2008–2009), który właściwie zaczął się pod koniec 2007 r., gospodarka USA zanotowała skumulowany spadek PKB o 3,1%. Może się to wydawać relatywnie umiarkowaną recesją, ale jest to jednocześnie więcej niż średnia roczna stopa wzrostu PKB. W tym samym okresie stopa bezrobocia podwoiła się, rosnąc z 5% do 10%. W efekcie było to najbardziej dotkliwe spowolnienie gospodarcze w historii Stanów Zjednoczonych od czasu Wielkiego Kryzysu lat 30. XX w. Wybór między obniżką podatków a zwiększeniem wydatków jest decyzją polityczną. W USA – nieco upraszczając skomplikowany obraz zależności politycznych – konserwatyści i republikanie wolą, aby ekspansywna polityka fiskalna była realizowana przez obniżki podatków, natomiast liberałowie i demokraci preferują wzrost wydatków państwa. W ponadpartyjnej próbie rozwiązania tej ekstremalnej sytuacji administracja prezydenta Baracka Obamy i Kongres Stanów Zjednoczonych wdrożyły na początku 2009 r. ekspansywny wariant polityki fiskalnej, który przełożył się na wzrost popytu globalnego o 830 mld dol. i obejmował zarówno obniżki podatków, jak i zwiększenie wydatków państwa. Jednocześnie jednak bodziec na poziomie federalnym został częściowo zniwelowany, gdy władze stanowe i lokalne, których budżety mocno ucierpiały w wyniku recesji, zaczęły ciąć wydatki.
Konflikt dotyczący tego, jakiego narzędzia polityki fiskalnej należy użyć do oddziaływania na popyt globalny, może być frustrujący dla tych, którzy opowiadają się za ekonomią „liberalną” lub „konserwatywną” albo chcą wykorzystać modele ekonomiczne do polemiki ze swoimi politycznymi przeciwnikami. Jednak model AD-AS może być równie dobrze wykorzystany przez zwolenników mniejszego państwa, dążących do obniżenia podatków i wydatków publicznych, jak i zwolenników większego państwa, chcących podnieść wydatki i podatki. Badania ekonomiczne konkretnych programów podatkowych i wydatkowych mogą pomóc w podejmowaniu decyzji o tym, czy rząd powinien zmieniać podatki, czy raczej wydatki, i w jaki sposób. Niemniej jednak ostateczne decyzje dotyczące zmian w podatkach i wydatkach państwa w celu realizacji polityki makroekonomicznej są raczej decyzjami politycznymi niż czysto ekonomicznymi.
Restrykcyjna polityka fiskalna
Polityka fiskalna może również przyczynić się do zwiększenia popytu globalnego ponad potencjalny PKB, co wywołuje inflację. Jak pokazuje Ilustracja 12.9, bardzo duży deficyt budżetowy powoduje tak silny wzrost popytu globalnego, że punkt przecięcia krzywej popytu globalnego (AD0) i krótkookresowej krzywej podaży globalnej (SAS0) występuje w stanie równowagi E0, czyli przy poziomie produkcji powyżej potencjalnego PKB. Ekonomiści czasami nazywają taką sytuację „przegrzaniem gospodarki”, gdyż popyt jest tak wysoki, że istnieje presja na wzrost płac i cen, co wywołuje inflację. W tej sytuacji restrykcyjna polityka fiskalna obejmująca cięcia wydatków lub podwyżki podatków może pomóc zmniejszyć presję inflacyjną poprzez przesunięcie krzywej popytu globalnego w lewo, do położenia AD1. W rezultacie gospodarka przesunie się do nowego punktu równowagi E1 znajdującego się na poziomie potencjalnego PKB, gdzie krzywa popytu globalnego przecina się z krzywą LAS.
Ponownie, model AD-AS nie mówi, w jaki sposób rząd powinien prowadzić restrykcyjną politykę fiskalną. Niektórzy mogą preferować cięcia wydatków, inni – podwyżki podatków, a jeszcze inni uważać, że zależy to od konkretnej sytuacji. Model dowodzi jedynie, że w tym konkretnym przypadku państwo powinno zmniejszyć popyt globalny.